آئین عزاداری ماه محرم در آذربایجانشرقی
گروه اجتماعی ــ استان آذربایجانشرقی با مرکزیت شهر تبریز از جمله شهرهایی است که در ایام ماه محرم، سرتاسر وجودش را حزن فرا گرفته و تمام گوشه و کنارش حال و هوای غم گرفته است.
به گزارش ایکنا از آذربایجانشرقی، آئین‌های عزاداری ماه محرم همه ساله در سراسر ایران با شور و شوق خاص مردم برگزار می‌شود و عاشقان آن حضرت ارادت و تجدید میثاق خود را هر سال در قالب عزاداری مستحکم‌تر می‌کنند.
در مناطق گوناگون آذربایجانشرقی و غربی، سنت‌های سوگواری ماه محرم تا حدی با یکدیگر متفاوت است. در اغلب مناطق آذربایجان از اول محرم تا روز تاسوعا، معمولاً شبها به عزاداری می‌پردازند. این در حالی است که در آذربایجانشرقی در مساجد و اماکن مسقف و در آذربایجان غربی، عموماً در فضای باز این مراسم را به جا می‌‌آورند.
در ماه محرم، تمامی نقاط این استان با پرچم‌ها و نمادهای مختلف عزای حسینی پوشیده و آیین‌های عاشورایی با شور و شوق خاصی برپا می‌شود.
استان آذربایجانشرقی با مرکزیت شهر تبریز از جمله شهرهایی است که در ایام ماه محرم، سرتاسر وجودش را غم و حزن فرا گرفته و تمام گوشه و کنارش حال و هوای غم گرفته و مردمان این شهر با عزاداری و توجه ویژه به ماهیت محرم عشق و ارادت خود را نثار کسی می‌کنند که حدود هزار و ۳۰۰ سال پیش در چنین روزهایی راه و رسم آزادگی و آزادمردی را به بشریت آموخت.
شاه‌حسین‌گویان نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیشتر نقاط آذربایجان و به‌‌طور گسترده در تبریز برگزار می‌شود. این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه می‌یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخسی» می‌گویند که کوتاه‌شده واژه «شاه‌حسین» است.
با این اوصافف ذهنم درگیر مسئلهای شد من از کودکی در همه مراسم و عزاداریها شرکت میکردم ولی تا الان خبر از تاریخچه و آداب و روسمش نداشتهام ...
در پی همین افکار خواستم درباره جزئیات مراسم «شاه حسین گویان» که عزاداری مخصوص منطقه آذربایجان است، مطالعه‌ای داشته باشم.
قدیمی‌ترین مراسم عزاداری و منحصر به فرد آذری‌ها مراسم «شاخسی ـ واخسی» است، ریشه لغوی شاخسی واخسی چندان معلوم نیست، اما برخی آن را مخفف و تحریف شده شاه حسین وای حسین می‌دانند.
مراسم شاخسی از آن نظر منحصر به فرد است که در هیچ کجای دنیا غیر از آذربایجان برگزار نمی‌شود. البته مراسم هیئت و سینه‌زنی در آذربایجان نیز همانند سایر شهرهای ایران و دنیا انجام می‌شود. می‌توان گفت زمانی که تمامی شهرهای شیعه دنیا، در خاموشی و سکوت شب فرو می‌روند، صدای شاخسی ـ واخسی در آذربایجان بلند می‌شود.
مراسم شاخسی تقریباً درهمه شهرها و روستاهای آذربایجان برگزار می‌شود، در این نوع عزاداری جمعی از مردان از پیر و جوان گرفته تا میانسال و کودک، شانه در شانه هم قرار گرفته و در صف‌های طویل، طول خیابان و محله را طی می‌کنند.
یکی از اعضای هیئت با استفاده از بلندگوهای سیار اشعار مذهبی، مداحی‌ها و نوحه‌های جانسوز را با آهنگ‌های دلنشین و حماسی قرائت می‌کند و شاه‌حسین گویان جواب می‌دهند؛ حرکت آرام و طولی این دسته به همراه چراغ‌ها و فانوس‌هایی که میان جمعیت روشن است، همواره عظمت دلسوختگان حسین را در اذهان متبادر می‌سازد.
در برخی دستجات، از طبل‌های بزرگ و کوچک و سنج و شیپور برای حفظ ریتم آهنگ نوحه‌ها استفاده می‌شود و در برخی از دستجات، از چوب‌های بزرگی در دست استفاده می‌شود و با حرکت دادن سریع آن شاه‌حسین گویان، آمادگی خود را برای حضور در رکاب امام(ع) و جنگ با دشمنان اعلام می‌دارند.
مراسم شاه حسین گویان بسیاری از محلات به لحاظ عظمت، بزرگی دسته‌ها، تعداد افراد، توانایی نوحه‌خوانان، تنوع و سوز مرثیه‌ها، از شهرت بالایی بین مردم برخوردار است.
این مراسم، در شب‌های دهه اول محرم به اوج خود می‌رسد و تا صبح تاسوعا و عاشورا ادامه می‌یابد، بر طبل کوبیدن و چنین حرکت‌های تند و ریتمیک تا ظهر عاشورا تداوم می‌یابد و بعد از آن تقریباً به پایان می‌رسد.
وقتی از بزرگان این مکتب آیین‌های مخصوص آذربایجان را جویا شدم، مطلع شدم که آیین‌های الله الله حسینا و اینا شهرستان مراغه، عزاداری تیمچه مظفریه تبریز، مشعل‌گردانی روستای شیشوان عجب‌شیر، تخته‌زنی روستای فیروزه سالار آذرشهر، شاخسی ـ واخسی (شاه حسین ـ وای حسین) تبریز، علم‌گردانی روستای سیه سران جلفا، شبیه‌خوانی شهر بخشایش و علم‌بندی شهرستان مراغه و شمع‌گذاری (شمع پایلاما) از جمله آیین‌های عاشورایی هستند که تاکنون از استان آذربایجانشرقی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند.
شاخسی واخسی
از جمله دسته‌های خاص در آذربایجان، دسته شاخسی واخسی است این دسته كه از دو گروه تشكیل می‌شود در یك گفت‌‌وگوی متقابل تكراری به حركت در كوچهها، خیابان و محلات می‌پردازند. گاه آن‌ها در دو صف روبه‌روی یكدیگرمینشینند. محل نشستن یا بیتوتة دسته در جلوی مساجد یا مركز محلات است.
در ابتدای دسته شاخسی واخسی یك نفر به نام دسته‌باشی حركت میكند و اشعار خاصی را میخواند. بقیه عزاداران در حالیكه به ردیف با یك دست دامن همدیگر را گرفتهاند و با دست دیگر بر سینه میزنند، حركت می‌كنند.
پس از یك یا دو ساعت، عزاداران به محل تشكیل دسته بازگشته و همگی در محیطی دایره‌وار میگردند و در آخر با گفتن یا حسین عزاداری را به پایان میبردند. دسته‌های شاخسی و واخسی در روزهای اول محرم از نوجوانان ۷ تا ۱۲ سال تشكیل می‌شود ولی هر چه تاسوعا و عاشورا نزدیك میشوند، افراد بزرگتر بیشتر در دسته حضور پیدا می‌كنند. تا آنكه در روز عاشورا صبح زود، در برخی از مناطق، دسته شاخسی واخسی پس از طلوع آفتاب كفن پوشیده و به میدان آمده و عزاداری می‌كنند.
شبیه‌خوانی
از معمول‌ترین آیین‌های عزاداری حسینی در آذربایجان، شبیه‌خوانی است. شبیه‌خوانی صورتی از بازسازی وقایع كربلاست كه در آن افراد به شیوهای تجریدی به دو گروه اشقیا و امام خوان‌ها تقسیم میشوند. اشقیا با لباس سرخ و تیره و صدای ناهنجار و امام خوان‌ها با لباس سبز و صدایی دلنشین وقایعی چون شهادت حضرت عباس، حضرت علی اكبر، حضرت قاسم و امام حسین(ع) را به نمایش میگذارند. كیفیت شبیه‌خوانی، اجرای جزئیات، نوع شبیه و نیز روز اجرای آن از منطقه‌ای به منطقه دیگر تفاوت پیدا میكند. با این حال در بیشتر مناطق كه شبیه‌خوانی وجوددارد شبیهها در آخرین روزهای عزاداری حسینی اجرا میشوند.
شبیه‌خوانی در برخی از روستاها و شهرهای آذربایجان از جمله در شهرهای هریس، مرند، تبریز، علمدار گرگر، شبستر و مراغه و هشترود اجرا می‌شود. شبیه‌خوانی در بسیاری از روستاها و شهرهای آذربایجان شرقی وجود ندارد و افراد آن مناطق برای استفاده از این مراسم به نقاط دیگر می‌روند.
شمع‌افروزی
شمع‌افروزی معمولاً در آذربایجانشرقی در بعد از ظهر تاسوعا انجام میگیرد. این مراسم در شهرستان‌های تبریز، جلفا، مراغه، سراب، مرند با شكوه خاصی برگزارمی‌شود. در برخی مناطق گاه گروهی از عزاداران گرد آمده و به ۳۵ تا ۴۰ حسینیه یا مسجد می‌روند و در مقابل هر یك تعدادی شمع میافروزند و این را به نشانه آتش‌افروزی امام حسین(ع) در هنگام وداع با یارانش می‌دانند، اجرا شود.
علم‌بندی
در هر یک از محلات شهر مراغه دسته‌های عزاداری در اولین روز ماه محرم نسبت به برپاكردن علم اقدام می‌كنند. علم كه به ارتفاع ۱۰ متر است، عزاداران و نذرداران در حالیكه سوگواری می‌كنند، علم را برافراشته و در وسط میدان می‌كارند. امروزه علم‌ها بیشتر فلزی‌اند. جهت برپاكردن آن از جرثقیل استفاده می‌شود. بستن علم آغاز مراسم سوگواری است.
علم جوشدی
مراسمی كه در روز عاشورا در برخی از روستاهای شهرستان اهر و کلیبر برگزار می‌شود و در طی آن علم بسیار بلندی برداشته شده و در میان جمعیت به حركت درآورده می‌شود. شبیه این مراسم در برخی دیگر از شهرستان‌های استان نظیر هشترود، كلیبر، مراغه و … برگزار می‌شود.
ذغال‌مالی
در ایام عزاداری گروهی از عزاداران بر چهره خود ذغال مالیده و آن را سیاه می‌كنند. این گروه كه خود را تشنه لبان كربلا مینامند، در محلات شهرها و روستاها گشته و عزاداری می‌كنند.
پولكه تولاما
مراسمی كه در برخی از نقاط شهرستان مراغه از جمله روستای فرج‌آباد در اولین ساعات روز عاشورا (ساعت یك شب) برگزار می‌شود و در طی آن مردم روستا در خرمن گاه روستا در حالی كه گروه موسیقی (طبل و سنج و قره نی) می‌نوازند ضمن برافروختن مشعل و چرخانیدن آن در هوا مراسمی را برگزار می‌كنند.
انتهای پیام
