اسلام چگونه بر تئوری‌های کارآفرینی تأثیر می‌گذارد؟

 

پویا پیرملکی، پژوهشگر دانشگاه امام صادق(ع)، در ابتدای این نشست گفت: سؤالات اصلی که می‌خواهیم به آن‌ها پاسخ دهیم این است که ادیان چگونه تئوری‌های کارآفرینی را توسعه می‌دهند و متحول می‌کنند؟ چه تئوری‌هایی این مسیر را تبیین می‌کنند، یعنی تئوری‌هایی که تحقیقات تجربی در حوزه دین را تبیین می‌کنند کدام هستند؟ ما بر مبنای تئوری ‌نهادی، انواع کارآفرینی را توضیح می‌دهیم و معتقدیم پدیده‌ای به نام کارآفرینی دینی داریم که در سال‌های اخیر به آن پرداخته شده است. از سوی دیگر چرا باید ارزش‌های دینی وارد تئوری‌های مدیریت شوند و آنها را متحول کنند؟ همچنین چرا مقالات مدیریت اسلامی به غیر از چند مورد استثنایی معمولاً در مجلات دارای رنکینگ بالا، چاپ نمی‌شوند؟  

 

وی ادامه داد: دلیل این امر به بحث تئوری‌ها برمی‌گردد. بنده کتابی را با عنوان «تئوری‌های مبنایی در تحقیقات تجربی رشته مدیریت» معرفی می‌کنم که چهل تئوری را درباره تحقیقات تجربی رشته مدیریت و سازمان بیان کرده است. اگر به این تئوری‌ها توجه نشود، تحقیق شما شبیه آش شل‌قلمکار خواهد بود و به احتمال زیاد برای جامعه آکادمیک قابل فهم نیست، اما وقتی تحقیق را مبتنی بر تئوری‌های موجود بنویسید، مخاطب شما چارچوب فکری‌تان را متوجه می‌شود. خواندن این کتاب مهم است، زیرا در ابتدا توضیحاتی راجع‌ به تئوری‌ها و سپس نقاط ضعف و قوت آنها را بیان و نیز پیشنهادهایی را برای تحقیقات آتی و رجوع به منابع ارائه کرده است.

 

 

پیرملکی با اعلام اینکه در حال جمع‌آوری تئوری‌های شاخص در حوزه مدیریت اسلامی و مخصوصا کارآفرینی اسلامی است، تصریح کرد: تحقیق باید مبتنی بر تئوری یا تئوری‌هایی باشد وگرنه در جامعه علمی پذیرفته نمی‌شود. لذا باید یک تئوری را نقد کنیم یا چند تئوری را ترکیب و تئوری جدیدی را ایجاد کنیم، چراکه اگر در حوزه دین و کارآفرینی برای مثال تئوری نهادی را مورد توجه قرار دهیم، نتایج و حتی کاربرد آنها با زمانی‌که یک تئوری دیگر را مبنا قرار می‌دهیم کاملاً متفاوت است.

 

پژوهشگر دانشگاه امام صادق(ع) در پاسخ به این سؤال که ادیان چگونه بر تئوری‌های مدیریت تأثیر می‌گذارند و چرا ادیان باید در تئوری‌های کارآفرینی مداخله کنند، یادآور شد: مشکلی که در سطح بین‌المللی با آن مواجه هستیم این است، علی‌رغم اینکه کسب و کارها دائماً شکل می‌گیرند و ترقی می‌کنند و خدمات جدیدی ارائه می‌شود، اما خروجی آنها این است که پنج درصد مردم دنیا در حال ثروتمندتر شدن و پنجاه درصد مردم روزبه‌روز فقیرتر می‌شوند. این آمار بسیار عجیب است، چراکه علی‌رغم توسعه خدمات، چنین وضعیتی وجود دارد و چهل و پنج درصد دیگر هم وضعیت زندگی‌شان تغییری نمی‌کند. اگر از کارآفرینی سودمحور به سمت کارآفرینی دینی حرکت کنیم، این وضعیت تغییر می‌کند.

 

 

وی گفت: تئوری نهادی معتقد به تأثیرگذاری نهادهایی همانند اقتصاد، دین، خانواده، دموکراسی و دولت است. بر مبنای تئوری نهادی، سه‌گانه کارآفرینی شامل کارآفرینی سودمحور، کارآفرینی جامعه‌محور و کارآفرینی دین‌محور است. کارآفرینی سودمحور مبتنی بر ارزش‌های نهاد بازار است. کارآفرینی جامعه‌محور علاوه بر ارزش‌های نهاد بازار، ارزش‌های جامعه را هم مد نظر قرار می‌دهد و در کارآفرینی دین‌محور ارزش‌های دینی هم به دو ارزش قبلی اضافه می‌شود. هدف این سه مورد متفاوت است. هدف کارآفرینی سودمحور، ایجاد سود مادی است و کاری به سایر موارد ندارد. در کارآفرینی جامعه‌محور، علاوه بر سود مادی، منفعت آن برای جامعه مهم‌تر است. در کارآفرینی دین‌محور، علاوه بر سود و منفعت اجتماعی، کسب و کار به عنوان یک عبادت محسوب می‌شود. 

 

پیرملکی ادامه داد: آیا می‌توانیم فردی را که ارتباطی با خدا ندارد صرفاً ‌با این عنوان که می‌خواهد خیری را به اجتماع برساند، اما هدف اصلی‌اش سودآوری است، کارآفرینی صحیح جامعه‌‌محور بدانیم؟ پاسخ این است که کارآفرینی اجتماعی که ذیل ارزش‌های دینی قرار بگیرد کارآفرینی اجتماعیِ واقعی است. نکته دیگر اینکه در اسلام، عبادی بودن کارآفرینی محور اصلی است و کارآفرین اسلامی برای رضای خدا، کسب و کاری را ایجاد می‌کند و اسلام از طریق این مفهوم بر تئوری‌‌های کارآفرینی تأثیر می‌گذارد.

 

 

همچنین داوود خانی، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور، در سخنرانی خود با موضوع «ارزیابی شاخص‌های کارآفرینی از دیدگاه اسلامی و دیدگاه‌های متداول» اظهار کرد: در حوزه کارآفرینی، توان خطرپذیری و شناخت فرصت‌ها به انسان‌ها کمک می‌کند که با تکیه بر اعتماد و توانمندی خود به خلق ارزش متفاوت بپردازند. سؤال این است که انسان کارآفرین زاده یا ساخته می‌شود؟ هر دوی این مباحث باید در کنار همدیگر قرار بگیرند تا شخص کارآفرین موفق شود. کارآفرینی تلفیقی از ژنتیک، تجربه، محیط و یادگیری است. نقش آموزش را نیز می‌توانیم پررنگ بدانیم. در زمینه کارآفرینی دو دیدگاه وجود دارد که یکی بر شخصیت افراد و دیگری بر آموزش‌های بیرونی تأکید می‌کند. اگر در مورد آنها تأمل کنیم، هر دو می‌توانند با هم‌افزایی، کارآفرین‌ساز باشند، در غیر این صورت فرایند کارآفرینی تکمیل نمی‌شود. از سوی دیگر اگر کسی توانمندی دارد، اما انگیزه ندارد نمی‌تواند کارآفرین موفقی باشد.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور تصریح کرد: در نگاه اسلامی به کارآفرینی، نقش محوری انسان مطرح می‌شود. همچنین هدف در کارآفرینی اسلامی ارتقای سطح زندگی است و در اینجا به رابطه انسان با خدا تأکید شده و هدف غایی نیز رستگاری انسان و رضایت الهی است.  در آیه 30 سوره بقره آمده: «وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُون ؛ و به یاد آر وقتی که پروردگارت فرشتگان را فرمود که من در زمین خلیفه‌ای خواهم گماشت، گفتند: آیا کسانی در زمین خواهی گماشت که در آن فساد کنند و خون‌ها بریزند و حال آنکه ما خود تو را تسبیح و تقدیس می‌کنیم؟ خداوند فرمود: من چیزی (از اسرار خلقت بشر) می‌دانم که شما نمی‌دانید.» در اینجا نقش خلیفه الهی به انسان داده شده است و البته درجات مختلفی از جانشینی وجود دارد. مفهومی که از این جانشینی اقتباس می‌شود با کارآفرینی مرتبط است، چراکه خلاقیت و به‌روز کردن از ویژگی‌هایی است که در خداوند وجود دارد و آنها را به آدمی واگذار کرده است.

 

 

خانی یادآور شد:‌ ویژگی دیگری که نقش محوری انسان را نشان  می‌دهد، امین بودن است. در آیه 72 سوره احزاب آمده است: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ ۖ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا؛ ما بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌های عالم و قوای عالی و دانی ممکنات عرض امانت کردیم و به آنها نور معرفت و طاعت و عشق و محبّت کامل حق یا بار تکلیف یا نماز و طهارت یا مقام خلافت و ولایت و امامت را ارائه دادیم، همه از تحمّل آن امتناع ورزیده و اندیشه کردند و انسان ناتوان آن را بپذیرفت، انسان هم (در مقام آزمایش و اداء امانت) بسیار ستمکار و نادان بود که اکثر به راه جهل و عصیان شتافت.» در اینجا خداوند اشاره می‌کند که امانتی را به کوه و زمین و... داد که آنها پس زدند، اما انسان پذیرفت. لذا انسان موظف است که خود را به کمال برساند، چراکه رستگاری ذیل رضایت الهی رخ می‌دهد. 

 

وی در پایان تأکید کرد:‌ در دیدگاه اسلامی جایگاه ویژه‌ای برای کارآفرینی در نظر گرفته شده است و می‌توانیم آن را همانند عبادت در نظر بگیریم. در قرآن و سنت نیز مطالب زیادی وجود دارد که به اشکال گوناگون به کارآفرینی پرداخته است؛ از جمله در حدیثی از پیامبر اسلام(ص) آمده است که فرمودند: «9 بخش از ده بخشِ روزی از طریق تجارت حاصل می‌شود.»