خانه‌های قدیمی خراسان‌جنوبی؛ از ملجأیی برای عزاداری تا گردشگری نوروزی
خانه‌های عبدالله خان رفیعی، ابراهیم بیک مسینایی، مهدی خان رفیعی، تقوی، پردلی و ... از جمله خانه‌های تاریخی خراسان‌جنوبی است که گاهی مکانی برای عزاداری‌های سنتی مردم و زمانی مکانی برای گردشگری می‌شوند.
یکی از ویژگی‌های مهم و قابل توجه در معماری استان خراسان‌جنوبی وجود بافت‌های تاریخی متعدد در این استان است. بافت‌های تاریخی این منطقه تحت تأثیر شرایط اقلیمی منطقه شکل گرفته‌اند و شامل محلات، مرکز محلات و ابنیه تاریخی است.
از جمله بافت‌های تاریخی این استان بافت تاریخی شهر بیرجند است این بافت تاریخی به لحاظ دارا بودن آثار متعدد تاریخی همواره از جایگاه ممتازی برخوردار بوده که در این میان خانه‌های تاریخی عصر قاجار به لحاظ بهره‌مندی از سبک‌های ویژه معماری ایرانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند. درون‌گرایی در معماری و وجود تزئینات آجری و گچ‌بری با طرح‌های متنوع و همچنین سردر منحصر بفرد خصیصه اصلی خانه‌های مسکونی عصر قاجار در بافت تاریخی بیرجند است که اهمیت و جلوه آنها را دوچندان کرده است.
خانه‌های عبدالله‌خان رفیعی، ابراهیم بیك مسینایی، مهدی خان رفیعی، تقوی، پردلی، سالاری، سیدحسین مظلوم، قارنی، یاوری، اعتمادی‌نیا و سلطانی از جمله خانه‌های تاریخی خراسان جنوبی است.
خانه مستوفی یكی از خانه‌های معروف شهر بشرویه است كه وجه‌تمایز آن با سایر خانه‌ها سه بادگیر مرتفع و متوالی بوده و بر دهانه هر یك از چشمه‌های بادگیرها نقوشی با گچ ساخته شده است.
خانه باغ، حیاط مركزی ایوان‌دار، گودال باغچه و خانه‌هایی كه به صورت پلكانی بر تپه زمین احداث شده یا منازل ایوان دار با ایوان مهتابی از جمله مشخصات خانه‌های تاریخی است. اقلیم گرم و خشك خراسان جنوبی ایجاب می‌كند كه خانه‌ها با دیوارهای مرتفع ساخته شود تا در حیاط آن بتوان از سایه بیشتری استفاده كرد.
باغچه یكی از عناصر مهم خانه‌های تاریخی بوده و همه خانه‌ها به خصوص ساختمان‌هایی با قدمت بیشتر باغچه دارد كه بیشتر این خانه‌ها مربوط به دوره تیموری و صفوی هستند. نمونه‌ای از این قبیل خانه‌ها حسینیه گود و حاجیه آمنه هستند که این خانه‌ها اكنون در ایام محرم برای روضه‌خوانی به عنوان حسینیه استفاده می‌شود ولی كاربردی اصلی آن منزل مسكونی بوده است.
گودال باغچه در حسینیه گود یك شاخصه مهم است به طوری كه قسمت حیاط مركزی به میزان بیشتری عمیق بوده و باغچه نیز در حیاط این خانه محیط را دلنشین‌تر می‌كند.
برخی خانه‌ها با استفاده از شیب طبیعی زمین در تپه‌های ماهوری ساخته شده است. خانه‌های محله رنگ‌رزها نمونه این منازل است كه « دست كن‌ها» در طبقات پایین‌تر از فضای اصلی داخل زمین ساخته و برای سكونت از آن استفاده می‌شده است.
خانه‌های قدیم با تفكر ویژه مردم و برخورد با طبیعت ارتباط مستقیم دارد به نحوی كه افراد از مصالح بومی به نفع خود استفاده می‌كردند و از طرفی كمترین آسیب به طبیعت وارد می‌شد. منازلی كه از خشت ساخته شده در صورت تخریب مجدد قابل ساخت بر روی بقایای به جا مانده است. استفاده از مصالح در دسترس و بومی جزء اصول اساسی خانه‌های تاریخی استان است. این اصول معمولا تا دوره اوایل پهلوی در ساخت خانه‌های تاریخی خراسان جنوبی رعایت شده است.
برطبق اعلام میراث فرهنگی، بیشترین خانه‌های تاریخی ثبت شده مربوط به شهرستان خوسف است. گاهی نیز ممكن است برخی خانه‌ها قدمت تاریخی نداشته باشند اما به خاطر اینكه متعلق به یك شخصیت برجسته هستند به ثبت ملی می‌رسند.
وجه‌تمایز خانه‌های تاریخی معماری متناسب با اقلیم هر منطقه است و این ارزش‌ها در ثبت آن مورد توجه واقع می‌شود. برخی خانه‌ها كه تبدیل به سفره‌خانه یا اقامتگاه بومگردی شده است مشكلی برای بازدید از آنها وجود ندارد.
خانه آیت‌الله هادوی؛ ملجأ عزاداری منطقه
یکی از خانه‌های زیبای قدیمی و تاریخی در شهرستان بیرجند، خانه مرحوم آیت‌الله هادوی در بافت تاریخی است که مربوط به دوره قاجار بوده و در نزدیکی مدرسه شوکتیه بیرجند و در کوچه پست خانه قدیم قرار گرفته است.
خانه آیت‌الله هادوی که روزی ملجأ رسیدگی به امور شرعی مردم و برگزاری مراسم روضه‌خوانی و تعزیه بوده، اکنون به بنایی تاریخی و گردشگری تبدیل شده است و یادآور بزرگ مردی از جنس علم و تقوا است. این اثر در تاریخ پنجم آذر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۵۰۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه اعتمادی نیا و فضایی برای بازگو کردن آداب و رسوم
خانه اعتمادی‌نیا نیز یکی از خانه‌های تاریخی شهر بیرجند در خراسان جنوبی است که قدمت آن به اواخر دوره قاجار باز می‌گردد. این خانه در سال‌های قبل تغییر کاربری داد و به مرکز تخصصی صنایع‌دستی تبدیل شده است. این بنا دارای دو ورودی است. ورودی اصلی آن در قسمت غربی ساختمان واقع شده و ورودی دیگر آن در قسمت شرقی آن واقع شده است.
پس از ورود به این بنای تاریخی، قسمتی به عنوان فضای توقف وجود دارد، سپس وارد راهرویی خواهید شد که از آنجا می‌توانید به نظاره گری حیاط بزرگ آن بنشینید.
در اطراف حیاط، بخش‌هایی با کاربری‌های مختلف وجود دارد و اطراف آن با آجرکاری تزئین شده که به زیبایی آن افزوده است.
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد خانه اعتمادی‌نیا، عدم دید آن به خانه‌های مجاور است و با وجود ارتفاع بلند بنا نسبت به اطراف و همچنین پلکانی بودن آن، این اصل رعایت شد است و البته همچنین ساختمان‌های مجاور نیز بر فضای درونی آن اشراف ندارند.
خانه پردلی و معماری منحصر به فرد
خانه تاریخی پردلی بیرجند یکی از آثار قدیمی و نمونه بارز و چشمگیر بناهای سنتی مسکونی در مناطق نیمه کویری با ویژگی درون گرایی است که مشخصه معماری اصیل ایرانی به ویژه در مناطق گرم و خشک است.
ستون‌های خانه پردلی نشان دهنده مرحله گذر از معماری اصیل ایرانی است و اولین عنصر معماری این ساختمان، سر در ورودی است که دارای تزئینات آجرکاری است. در این بنا عناصری همچون سردر ورودی، هشتی، دالان، حیاط مرکزی، ایوان ستون‌دار، و اتاق‌های اطراف حیاط ساختار معماری بنا را شکل داده‌اند. قسمت اصلی صحن مربوط به ستون‌هایی است که از زیر سقف پیش ایوان آغاز شده و به کف صحن می‌رسد. این اثر در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۸۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
گردشگران اغلب ترجیح می‌دهند كه به جای هتل چند ستاره از محیط‌های سنتی برای سكونت استفاده كنند و این به دلیل همان آرامشی است که خانه‌های قدیمی با خود به همراه دارند.
