قرآن و عترت در آثار عرفانی آیت‌الله کمیلی خراسانی مشهود است

به گزارش خبرنگار افتخاری ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد رودگر، عضو هیئت علمی گروه عرفان و معنویت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به مناسبت هفته کتاب و کتابخوانی امروز سه‌شنبه 30 آبان در بازدید از مؤسسه انوار توحیدی درباره آثار مکتوب منتشره از آیت‌الله محمدصالح کمیلی خراسانی، گفت: آیت‌الله کمیلی خراسانی در حقیقت یک شخصیت عرفانی، فقهی، حوزوی و از یادگاران مکتب اخلاقی عرفانی نجف است که منقول، معقول و مشهود در آثار ایشان قابل مشاهده است.

این استاد حوزوی افزود: حقیر اکثر کتاب‌های ایشان را دیده‌ام که برخی از آن‌ها از باء بسم‌الله تا تای تمت را تورقی گسترده و برخی هم تورقی گذرا ملاحظه کردم و به این نکته رسیدم که منطق و روش خاصی در مجموعه آثار ایشان وجود دارد و آن هم منطق و روش ترکیبی از نقل و عقل و کشف است؛ به این معنا که ایشان هم از روش‌های درون‌دینی به بیان امروزی و ادبی یا نو و جدید و هم از روش برون‌دینی استفاده کردند. 

وی ادامه داد: در حقیقت در این روش ایشان در هر موضوعی که ورود می‌کنند، از آیات، احادیث و ادعیه در حوزه منقول از براهین عقلی و کلامی و فلسفی و برخی از مبانی و براهین حوزه عرفان نظری استفاده کردند و در ساحت منقول همین‌طور از روش کشفی و شهودی و تجربیات سلوکی و عرفانی یا تجربیات معنوی در ساحت مشهود بهره جستند، یعنی منقول و معقول و مشهود در مجموعه آثار ایشان قابل‌ملاحظه است. 

مشهود بودن قرآن و عترت در آثار عرفانی ایشان

حجت‌الاسلام رودگر، احیاء منطق قرآن و عترت را از ویژگی‌های آثار ایشان دانست و گفت: نکته دوم اینکه آیت‌الله کمیلی به احیاء تراث معنوی با رویکرد و منطق ثقلینی یا ثقلینی کتاب و سنتی، قرآن و عترتی ورود پیدا کردند و این بسیار مغتنم است. هم احیاء تراث عرفانی سلوکی و معنوی کردند و هم در این احیاء از منطق قرآن و سنتی بهره جستند؛ این نه بدان معناست که از ادبیات عرفان نظری خصوصاً ادبیات سلوکی و معنوی غفلت کرده باشند یا تغافل کرده باشند؛ بلکه دقیقاً از این ادبیات هم استفاده کرده‌اند. 

وی ادامه داد: نکته سوم در آثار آیت‌الله کمیلی، احیاء تراث اخلاقی، عرفانی و احیاء شرحی و تفصیلی است و این خودش یک رویکرد جالب و جاذبی است. در آثار ایشان از جمله شرح مصباح‌الشریعه که احادیث منسوب به امام به حق ناطق امام صادق (ع) است و چه کتاب وصایای سلوکی که در شرح حدیث عنوان بصری است، یا شرح منازل‌السائرین خواجه عبدالله انصاری از همین روش استفاده کرده‌اند که هر کسی به‌اندازه ظرفیت وجودی خودش می‌تواند از کتاب ایشان استفاده کند، یعنی هر سطح تفکر و سنی می‌تواند در حد ظرفیت و استعداد خودش از آثار ایشان استفاده کند؛ «إنّ هذهِ القُلوبَ أوعِیَةٌ». 

ورود به عرفان عملی در آثار

این استاد حوزوی، ورود به عرفان عملی را از دیگر ویژگی‌های آثار آیت‌الله کمیلی دانست و اظهار کرد: نکته بعدی در آثار ایشان این است که عمدتاً با منطق، متد و رویکرد عرفان عملی ورود پیدا کردند، هم به لحاظ نظری هم به لحاظ تئوریک درصدد بر آمدند که تربیت معنوی کنند و شاگردان سلوکی داشته باشند. ما با آن بخش متناظر به بخش تربیت معنوی و شاگردان سلوکی ایشان کاری نداریم؛ اما الان آثار مکتوب و منتشره از ایشان را بررسی می‌کنیم. 

حجت‌الاسلام رودگر با اشاره به شاخصه‌های این آثار، اظهار کرد: در حوزه عرفان عملی و سلوکی خیلی مهم است که عرفان و سلوکی ترویج و تبیین کنند که از منابع وحیانی و شریعت حقهٔ محمدیه باشد، چه به معنای عام کلمه حوزه اخلاقیات و احکامیات و چه شریعت به معنای خاص کلمه به معنای احکامیات که همین احکام شرعیه فرعیه را شامل می‌شود. 

وی ادامه داد: دیگر آن که تبیین می‌کنند که عقلانی و خردگرایانه است؛ عقلانیت سلوکی و سلوک عقلانی خیلی مهم است که عرفان عملی اصیل اسلامی، سلوک صائب صادق اصیل اسلامی هم عقلی و هم عقلانی است و عقل گریز و عقل‌ستیز نیست بلکه عقل‌گراست. دیگر آنکه این سلوک اسوه‌گرایانه است؛ یعنی استاد تمام هم و تلاششان را بر این مبنا قرار داده‌اند که اسوه‌های حسنه الگوهای تمام‌عیار حوزه سلوک عملی را بر اساس مکتب اهل‌بیت (ع) تعریف، تبیین و معرفی کنند. 

وی به اسوه‌های ایشان اشاره و بیان کرد: اسوه‌های آیت‌الله کمیلی از معصومین (ع) و عترت است و آنگاه شاگردان مکتب اهل‌بیت (ع) از صدر اسلام تاکنون و بعد به‌خصوص در عصر جدید ناظر به عالمان ربانی و سالکان توحیدی مکتب اخلاقی عرفانی نجف و بالاخص از جمله مرحوم سید هاشم حداد است که ایشان در محضر این عارف بزرگ خوب شاگردی کرده‌اند، لذا سلوک اسوه‌گرایانه و سلوکی که الگوها و سرمشق‌های این چنینی دارد مبتنی بر شریعت و عقلانیت سیروسلوک می‌کردند، یعنی متشرع و خردگرا بودند و مش و مشرب قرآنی و عترتی دارند. 

اخلاقی عرفانی بودن این آثار

این استاد حوزوی، اخلاقی و عرفانی بودن این آثار را از مهم‌ترین ویژگی‌های این آثار دانست و گفت: نکته بسیار مهم در خصوص مجموعه آثار آیت‌الله کمیلی این است که غالب آثار ایشان به لحاظ سنخ ماهوی، اخلاقی عرفانی است؛ یعنی هم اخلاقی و هم عرفانی و هم اخلاق عرفانی است؛ مثلاً در کتاب شرح مکارم‌الاخلاق که به اخلاق اهل‌بیت (ع) موصوف است یا حتی کتاب توشه سالکان و شرح کتاب زادالسالک مرحوم ملامحسن فیض کاشانی و بعضی دیگر از آثار ایشان در تحلیل می‌بینیم که در اخلاق متعارف انسان اخلاقی دنبال فضایل و اجتناب از رذائل است؛ مثلاً صادق و صبور و دارای شرح صدر باشد و بعد مثلاً از رذایلی همچون خیانت و امانت وفای به عهد یا ناسپاسی و ناشکری و حسد و کینه و مواردی ازاین‌قبیل پاک و منزه باشد. 

وی ادامه داد: درحالی‌که در اخلاق عرفانی یا برتر و برتر در عرفان عملی دنبال شهود اسماء حسنای الهی وجه رب است و دنبال این است که به مقام لقاء الهی دست پیدا کند، لذا اخلاق عرفانی نه اخلاق محض است نه عرفان صرف و محض بلکه حلقهٔ واسط بین اخلاق و عرفان خواهد بود، لذا تزکیه نفس در اخلاق عرفانی با تزکیه نفس در اخلاق با تزکیه نفس در عرفان عملی به لحاظ تعاریف و مراتب تعریفی و تبیینی که دارند باهم مختلف هستند، به این معنا که مقول به تشکیک است. 

حجت‌الاسلام رودگر با بیان اینکه آثار آیت‌الله کمیلی آن معنویت اصیل اخلاقی سالک و معرفت اصیل عرفانی را ترویج  و شیوع می‌دهد، گفت: در طول بیش از چهار دهه مواجهه با آثار مختلف از جمله آثاری که مرا حقیقتاً جذب کرد آثار آیت‌الله کمیلی است که من واقعاً بهره بردم؛ از ورود و خروج آن، از ادبیاتی که به کار گرفته و پشت‌صحنه این کلمات و عبارات، انسان احساس می‌کند یک‌نفس طیبه زکیه در واقع نفسی که نفس سوخته است نفسی است که شعله‌های عشق در آن زبانه می‌کشد.

وی در پایان گفت: البته ناگفته نماند در خصوص هر کتابی از کتاب‌های ایشان می‌شود به طور مستقیم یک کتاب‌شناسی توصیفی و تحلیلی خاصی داشت که ان شاءلله در فرصت‌های مناسب دیگر چنین توفیقی رفیق ما شود.

محسن سلطان‌احمدی