جایگاه هوای پاک در قرآن کریم

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سلمان بهجتی اردکانی، عضو ستاد راهبری محیط زیست حوزه‌های علمیه، یادداشتی را با محور «آلودگی هوا از منظر فقه و حقوق اسلامی» در اختیار ایکنا قرار داده است؛ این یادداشت را با هم می‌خوانیم.

هوای پاک در قرآن کریم

قرآن کریم می‌فرماید: «والأرض وضعها للأنام؛ و زمين را براى مردم نهاد»(آیه 10 سوره الرحمن) از این آیه حق استفاده بشر از زمین و مواهب طبیعی از جمله هوای پاک اطراف زمین استفاده می‌شود. البته آیات دیگری نیز وجود دارد که چنین معنایی از آنها قابل برداشت است. در آیه «لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينٍ وَ شِمَالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ» خداوند به مدح و تمجید شهری می‌پردازد که در چپ و راست آن شهر، باغ‌ها و درختان قرار دارند و خداوند به لزوم شکر در برابر نعمات موجود در این شهر گوشزد می­‌کند. این چنین شهری که قرآن کریم آن را «بلدة طیبة» و شهر پاک نامیده، در حصاری از فضای سبز قرار دارد.

بی‌تردید یک شهر پاک، از هوای پاک نیز برخوردار است و قطعاً فضای سبز و درختان در تلطیف هوا، جذب کربن و تولید اکسیژن نقش بی‌بدیلی دارند. براساس قاعده «هماهنگی بین تکوین و تشریع» و همچنین مدحی که در این آیه از چنین شهری صورت گرفته به این نکته پی می‌بریم که شهرهای ما باید از فضای سبز مناسب و متناسب برخوردار باشد. از تعبیر «جنّة» و «کلوا من رزق ربکم» فهمیده می­‌شود که در ایجاد باغات و فضای سبز، اولویت با درختان میوه‌دار است؛ البته ممکن است که کاشت درختان میوه‌دار در همه مکان‌ها ممکن نباشد؛ لذا اقتضائات هر ناحیه و منطقه‌­ای باید در انتخاب نوع و گونه­‌های درختان لحاظ شود. از این رو اگر نوع یا گونه­‌ای گیاهی، سبب اخلال در تنوع زیستی و هجوم تدریجی به زیست­‌بوم و چرخه حیات می­‌شود باید از کاشت آن خودداری کرد.

هوای پاک در حدیث امام صادق(ع)

امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: زندگی گوارا نمی‌شود مگر با سه چیز: هوای پاک، آب فراوان شیرین و خاک حاصلخیز. اینها مواهب طبیعی الهی است که خداوند در اختیار ما قرار داده است. براساس آیه 61 سوره هود: «هو أنشأکم من الأرض واستعمرکم فیها» وظیفه داریم که به آبادانی زمین بپردازیم و این ممکن نخواهد شد مگر با حفاظت از هوا، منابع آبی و اراضی حاصلخیز.

از بین بردن منابع آب‌های زیرزمینی، آلایندگی هوا و در معرض فرسایش قرار‌ دادن خاک مناسب کشاورزی، هم ناسپاسی در برابر این نعمات بی‌نظیر الهی و هم غیر قابل جبران است. سازمان‌های منابع طبیعی و آبخیزداری، محیط زیست و وزارتخانه‌­های نیرو و صمت و دیگر نهادهای مسئول و مرتبط، ضمن عمل به وظایف قانونی خود، پیوسته باید حفاظت از این سه بخش (آب، خاک و هوا) را پایش کنند.

استخراج معادن و نفت و پالایش و بهره‌­برداری از آنها نباید به گونه­‌ای باشد که چرخه حیات را مختل کند و سلامت انسان و موجودات زنده را زایل کند. فعالیت اقتصادی و صنعتی با هدف رشد و ارتقای کیفیت زیست مادی و معنوی صورت می­‌گیرد؛ حال اگر صنعت و اقتصاد به گونه‌­ای سیاست­گذاری یا اجرا شود که از سلامت و بهداشت جسم و روان و میزان عمر انسان بکاهد، معقول و منطقی است؟

پیشینه طرح مسائل آلودگی هوا در میراث فقهی

مرحوم علامه حلی حدود 700 سال پیش این مسئله را مطرح کرده است که آیا مالک زمینی که زمینش در کنار بازار یعنی محل تردد و رفت و آمد عمومی قرار گرفته، می‌تواند کارگاه آهنگری در آن تأسیس کند؟ طبیعتا کارگاه آهنگری همراه با برخی آلاینده‌­های هوایی و یا خصوص آلودگی صوتی بوده است. مرحوم سیدجواد عاملی در قرن سیزدهم هجری قمری این مسئله را مطرح کرده که آیا مالک خانه می‌تواند در حیاط منزلش کوره آجرپزی یا کارگاه دباغی پوست حیوانات راه بیندازد؟ در اینجا هم مسئله آلودگی هوا از نوع تولید گازها و بخارات و بوی آزار دهنده مطرح است. مرحوم صاحب جواهر از فقهای بزرگ شیعه این مسئله را مطرح کرده است که حکم ایجاد دود و بوی مشمئز کننده که موجب ضرر و یا آزار دیگران می‌شود چیست؟

اکنون درصدد نقل پاسخ‌های ایشان نیستم و می­‌خواهم توجه بدهم به اینکه علمای بزرگ اسلام براساس آیات الهی و احادیث اهل بیت علیهم السلام و روشن بینی و دقت نظر خاصی که داشته‌اند، به مسائل مربوط به هوا و پاکی آن و آلوده سازی آن توجه کرده‌­اند. اینکه علمای یادشده در زمان خود چه پاسخی به این مسائل داده­‌اند، قابل بررسی فقهی و حقوقی است؛ اما باید دانست که امروزه با تبدل موضوعات مواجهیم و لذا نمی­‌توان به همان احکامی که سابقا توسط این اندیشمندان اسلامی بیان شده بسنده کرد؛ بلکه باید پس از فهم و بهره­‌گیری از روش و محتوای تولیدی آنها در استخراج احکام الهی، به بازتولید روشی و محتوایی پرداخت و پس از شناخت دقیق و محققانه ابعاد مختلف مسئله و موضوعات جدید، به اظهار نظر پرداخت.

احکام آلودگی هوا در فتاوای فقهای معاصر

مراجع معظم تقلید و فقهای معاصر به این مسائل توجه داشته­‌اند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در پاسخ به سؤال یکی از مقلدان درباره استفاده نکردن صنایع از فیلترهای هوایی مناسب برای پیشگیری از آلودگی هوا می‌فرماید: «اگر این مسئله [نصب فیلتر هوا در کارخانجات] در قانون هم ذکر نشده باشد و کارخانه‌ای هوا را آلوده کند و مردم به خاطر این مسئله در ناراحتی و یا مشقت باشند و یا در ناراحتی هم نباشند اما به خاطر تنفس این هوای آلوده ضرر قابل توجهی متوجه آنان شود، این کار خلاف شرع است و کسی که با توجه این کار را انجام بدهد مرتکب حرام شده است». آیت‌الله شبیری زنجانی به طور کلی می‌فرماید: اخلال در محیط زیست اگر موجب سلب حق دیگران و اضرار به آنها ولو آیندگان شود از موارد حق الناس و حرام است. مرحوم آیت‌الله صافی گلپایگانی در کتاب استفتائات محیط زیست فرموده است: اگر ثابت شود که بر اثر فعالیت واحدی صنعتی، مردم منطقه به بیماری مبتلا شده‌اند مسئولان کارخانه ضامن خسارات وارده هستند.

در دیدگاه آیت‌الله خامنه­‌ای، آلایندگی هوا که موجب ناراحتی و مشقت مردم بشود نیز حرام شمرده شده است؛ یعنی حتی در صورتی که آلایندگی هوا موجب خسارت نشود نیز متصف به حرمت می­‌شود. مستند چنین فتوایی، می­‌تواند حرمت ایذاء باشد که از پشتوانه قرآنی و روایی برخورداراست. ایشان در فتوای مذکور که در واقع، پاسخ به پرسش مقلدان بوده، در صدد بیان حکم خسارت ناشی از آلایندگی هوا نبوده‌­اند و اگر پرسش کننده درباره خسارات ناشی از آلودگی هوا سؤال می­‌کرد، قطعاً ایشان به بحث ضمان و لزوم جبران خسارات نیز اشاره می­‌کردند؛ زیرا از حیث فقهی، تردیدی در این مسئله وجود ندارد؛ چنانکه مرحوم صافی گلپایگانی وقتی به بیماری و مرگ ناشی از آلودگی هوا اشاره کرده، عامل آنرا مرتکب حرام و همچنین ضامن برشمرده است. بیان دیگری از چنین نظر فقهی، در فتوای آیت‌الله شبیری‌زنجانی نیز انعکاس یافته است و واژه «حق الناس» در بیان ایشان، بر اهمیت جلوگیری از هرگونه اخلال در محیط زیست و از جمله آلایندگی هوا افزوده است. از آنجا که ضایع کردن حق‌الناس مستلزم جبران است، فتوای آیت‌الله شبیری‌زنجانی، به نحوی به لزوم جبران خسارت نیز اشاره دارد.

مستندات فقهی حرمت آلایندگی هوا

آیه «وَإِذَا تَوَلَّى سَعَی فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ  وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ؛و چون برگردد [يا رياستى يابد] كوشش مى ‏كند كه در زمين فساد نمايد و كشت و نسل را نابود سازد و خداوند تباهكارى را دوست ندارد» (آیه 205 سوره بقره). حرمت آلایندگی هوای منجر به نابودی گیاهان و حیوانات یعنی خسارت به کشاورزی و دام را به اثبات می‌رساند.

حدیث «نَهی النبیُ صلی الله علیه وآله أن یُلقی السَم فی بلاد المشرکین» ممنوعیت مسموم سازی آب و محیط زیست مشرکان در جنگ را بیان کرده است. این حدیث، مستند فتوای بسیاری از فقها قرار گرفته است. سم به معنای ماده نفوذ کننده در بدن با وصف کشندگی است. سم بر بعضی از آلودگی‌های هوایی تطبیق می‌کند.

حدیث مشهور «لا ضَرَرَ و لا ضِرارَ» براساس نظر مشهور فقها، بر این دلالت دارد که خداوند حکم ضرری وضع نمی‌کند؛ بنابراین اگر قرار باشد جواز و اباحه آلایندگی هوا سبب ضرر شود، شارع جواز آلایندگی هوا را وضع نمی‌کند و به رسمیت نمی­شناسد.

بر اساس نظر غیر مشهور فقها در ارتباط با این حدیث نیز حرمت ضرر زدن به دیگران از طریق آلایندگی هوا اثبات می‌شود. بر این اساس، آلودگی هوا توسط اشخاص حقیقی و یا اشخاص حقوقی ضرر به جان مردم وارد می‌کند و حدیث لاضرر از چنین ضرر رسانی نهی می‌کند.

همچنین آیات و مستندات روایی که حرمت و ممنوعیت شرعی آزار دادن بی‌دلیل دیگران را مطرح می‌کند، مستند حرمت آلایندگی هوا شمرده می‌شود. آیه «وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِينًا؛ و كسانى كه مردان و زنان مؤمن را بى‏آنكه مرتكب [عمل زشتى] شده باشند آزار مى ‏رسانند قطعا تهمت و گناهى آشكار به گردن گرفته‏ اند»(آیه 58 سوره احزاب) از این قبیل است. در برخی موارد، آلودگی هوا موجب اذیت شدن و آزار دیدن افرادی است که در کوچه و خیابان و اماکن عمومی در معرض آن قرار می­‌گیرند.

ضمان ناشی از آلایندگی هوا

وقتی بحث خسارت به اموال و یا زیان‌هایی از قبیل ایجاد بیماری‌ و امراض و یا فراهم کردن اسباب مرگ و فوت دیگران مطرح می‌شود، بلافاصله بحث‌های فقهی و حقوقی لزوم جبران، ضمان، مسئولیت مدنی و مسئولیت کیفری به میان می‌آید؛ زیرا دین اسلام اهمیت بسیار بالا و فوق‌العاده‌ای برای اموال و همچنین جان انسان‌ها قائل است.

شاید هیچ مکتب و دین و آیینی به اندازه اسلام برای جان و مال مردم اهمیت و احترام قائل نشده باشد. به هر حال مستندات فقهی ضمان ناشی از آلودگی هوا، می‌تواند «قاعده اتلاف» و «قاعده لاضرر» باشد و همچنین مستندات دیگری نیز وجود دارد که آنها در کتاب «ضمان آلودگی هوا از منظر فقه امامیه» به تفصیل بیان شده و قابل استفاده برای دانش پژوهان و اساتید حوزه و دانشگاه است.

در بحث عوامل و اسباب آلاینده هوا اگر تنها یک عامل وجود داشته باشد و خسارت مستند به آن باشد، به راحتی ضمان قابل استفاده و اجرایی شدن توسط محاکم و قضات است؛ اما وقتی که عوامل و اسباب متعدد وجود داشته باشند، دو حالت متصور است: گاهی اسباب به صورت طولی هستند یعنی اگر سبب اول وجود نداشته باشد، سبب دوم نیز اثری نخواهد داشت. در اینجا آرای رایج فقهی و حقوقی با یکدیگر هماهنگ هستند و «سبب مقدم در تأثیر» را ضامن می‌شمارند؛ اما در جایی که اسباب در عرض یکدیگر باشند، یعنی مثلاً صنایع و نیروگاه‌ها و خودروهای آلاینده همگی در بروز بیماری و یا فوت افراد نقش داشته باشند، مسئله متفاوت می­‌شود. در این حالت، بر اساس تحقیقی که انجام شد و در کتاب «ضمان آلودگی هوا از منظر فقه امامیه» آمده، همه اسباب ضامن شمرده می‌شوند. حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا همه اسباب در میزان ضمان مربوط به جبران خسارت مساوی هستند یا غیر مساوی؟ در اینجا دو نظر وجود دارد و طرفداران هر دو نظر، استدلال‌هایی دارند. براساس یک نظر، هر یک از اسباب، به اندازه میزان دخالت و تأثیری که در بروز خسارت داشته، ضامن خواهد بود.