تلفیق اخلاق اسلامی و فرهنگ ایرانی؛ ویژگی بارز اشعار صائب تبریزی

مهدی شریفیان، عضو هیئت علمی گروه ادبیات دانشگاه بوعلی سینا در گفت‌وگو با ایکنا از همدان، اظهار کرد: صائب تبریزی در غزلیات خود اخلاق اسلامی و فرهنگ ایرانی را با هم تلفیق می‌کند و مشی عارفانه مبتنی بر آموزه‌های شیعی ارائه می‌دهد.

وی با اشاره به اینکه صائب نه تنها برای دین بلکه برای ملک و ملت هم غیرت، درد و همیت داشت افزود: صائب نام و یاد سبک هندی را در اشعار خود دارد و در حقیقت منتسب به سبک هندی است چراکه پادشاهان صفویه به شعر و شاعری علاقه‌مند نبودند و زبان رسمی و درباری آنها زبان ترکی بود، همزمان در هند حکومتی وجود داشت که زبان رسمی آنها زبان فارسی بود و دربار پادشاهان هند نیز ملجأ و پناهگاه شاعران ایرانی و فارسی گو قرار گرفت. به همین جهت صائب مدتی در هند ساکن شد و از مواهب آن خاندان بهره‌مند گشت.

وی ادامه داد: این هم از عجایب روزگار است که در کشور ما زمانی پیش می‌آید که زبان رسمی، فرهنگ رسمی و منش و سنت‌های ایرانی مورد سخره واقع می‌شود اما کشوری دیگر با فرهنگ و سابقه دیگر حامی فرهنگ و زبان ما می‌شود. گرچه عصر صفویه روز بازار دین، آن هم از نوع صوفیانه است اما متأسفانه جایگاهی برای شعر و شاعری باقی نگذاشته بود.

شریفیان گفت: صائب در ایران و بیدل در هند دو شاعر پرآوازه شعر فارسی هستند که در بالیدن و شکوفایی سبک هندی نقش محوری دارند.

وی با ذکر این نکته که صائب شیعه بوده و به خاندان عصمت و طهارت بسیار علاقه‌مند بوده است، افزود: این شاعر قالب غزل را برای اشعارش انتخاب می‌کند و به لحاظ شیوه تحت تأثیر حافظ و مولانا است همچنین بافت فرهنگی اشعار وی عرفانی و اخلاقی است.

عضو هیئت علمی گروه ادبیات دانشگاه بوعلی سینا تصریح کرد: صائب از شاعرانی است که به عرفان مسلکی مشهور بوده و تلاش می‌کند با همان روش و افکار و اندیشه‌های شاعران بزرگ ایرانی همچون حافظ، عطار، مولانا و... پیش رود و مقلد آنها باشد اما در آن مرحله تقلید باقی نمانده و خود به زبان مستقلی رسیده است و بیش از 10 جلد غزلیات دارد.

وی در بخش دیگری از سخنانش به ویژگی‌های سبک هندی اشاره کرد و گفت: سبک هندی به سبک تک بیت معروف است. بدین معنا که در غزل سبک هندی می‌توان چند بیت را حذف کرد و یک بیت را نگه داشت این یک بیت به تنهایی مفهوم دارد. به عبارتی محور افقی شعر بسیار در ارتباط با هم هستند اما محور عمودی در غزل به این سبک تقریباً وجود ندارد. اشعاری همچون «آدمی پیر چو شد حرص جوان می‌گردد/ خواب در وقت سحرگاه گران می‌گردد» و یا «من از روئیدن خار سر دیوار دانستم/ که ناکس کس نمی‌گردد در این بالا نشستن‌ها».

اخلاص؛ محور خاص غزلیات صائب

شریفیان اظهار کرد: اگر بخواهیم محتوای غزلیات صائب را دسته‌بندی کنیم یک بخش مهمی از غزلیات وی اخلاص‌محور است. در تعبیر صائب اخلاص بر پایه این روایت است که می‌فرماید «اخلاص عملی است که آنچنان پنهان باشد که حتی ملائکه هم آن را نبینند که بخواهند آن را ثبت کنند». بسیاری از اشعار صائب با مفهوم ترویج اخلاص سروده شده است.

وی یادآور شد: محور دوم در غزلیات صائب شفقت است. شفقت، مهرورزی و یا عشق‌ورزی در غزلیات صائب یک محورش طبیعت است چرا که طبیعت آفریده خداست و خداوند زیباست. هر آنچه که متعلق به حضرت دوست است زیباست. بنابراین بخشی از غزل‌های او مملو از نگاه ناب و صمیمانه به طبیعت است که از این منظر اشعار برای دوست‌داران محیط زیست جذاب است.

عضو هیئت علمی گروه ادبیات دانشگاه بوعلی سینا گفت: محور دیگری از شفقت در اشعار صائب شفقت مسلمانی است. به این مفهوم که انسان‌های مسلمان باید هوای یکدیگر را داشته باشند در شادی‌های یکدیگر شرکت کنند و در غم‌ها غمگسار هم باشند. مصداق این روایت است که اگر انسان مسلمانی صدای مظلومی را بشنود که استمداد می‌طلبد و به کمک وی نرود مسلمان نیست. صائب مانند حافظ و مولانا چنین دیدگاهی را در شفقت دارد.

وی تصریح کرد: محور سوم که بسیار با اهمیت است شفقت به همه انسان‌ها اعم از یهودی، مسیحی، برهمایی و... است. این همان سفارش حضرت علی(ع) به مالک‌اشتر است که می‌فرماید:‌ «انسان‌هایی که تو بر آنها حکومت می‌کنی یا مسلمان‌اند بنابراین برادران و خواهران دینی تو هستند و یا مسلمان نیستند اما در انسان بودن با تو مشترک هستند.بنابراین به هیچ یک ستم نکن».

شریفیان در پایان با اشاره به اینکه بحث مهمی در غزلیات صائب است که از خدا به عنوان معشوق و از انسان به عنوان عاشق یاد میکند، افزود:‌ یکی از محورهای توجه به اخلاص همین دیدگاه‌های عاشقانه صائب است که اشعارش را سرشار از دلدادگی انسان به خدای بزرگ قرار می‌دهد. در کنار آن پرداختن به ائمه اطهار، توجه به شرعیات با چاشنی عرفان در اشعار صائب موج می‌زند.

مصاحبه از عاطفه ابرار پیراسته