تمایزهای اخلاق علم و اخلاق علمی / اساتید خود را بدهکار جامعه نمی‌دانند

حجت‌الاسلام سعید علیزاده، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز، در گفت‌وگو با ایکنا از آذربایجان‌شرقی، با تعریف اخلاق علم و اخلاق علمی، گفت: در قالب اخلاق علم سازمانی مثل دانشگاه چون مکلف به امر یادگیری است و اخلاق کاربردی شامل «اخلاق آموزش، پژوهش، سازمانی و ... را مطرح می‌کند، اما اخلاق علمی یکسری رفتارهای اخلاقی مبتنی بر یافته‌های علمی است و نه مبتنی بر منابع مذهبی، فلسفی، عرفانی و ... .

وی با تأکید بر اینکه باید هدف مورد نظر خود از اخلاق در مجامع دانشگاهی را مشخص کنیم و بدانیم که مراد از اخلاق چیست؟ افزود: مدتی است که در حوزه اخلاق پژوهشی، جنبشی به نام «جنبش نرم‌افزاری و تولید علم» مطرح است و این موضوع باید در این رابطه مورد توجه باشد. امروزه اخلاق پژوهشی در دانشگاه بسیار مهم بوده و دولت‌ها نیز پیوسته به این حوزه اهمیت داده‌اند. البته طبق شنیده‌ها فقط یک درصد اعتبار مالی از 14 درصدی که باید به حوزه پژوهش اختصاص یابد، اختصاص داده می‌شود و چه بسا همین اهمیت ندادن به زیرساخت مالی و اقتصادی حوزه پژوهش، خود رفتاری غیراخلاقی بوده و می‌تواند موجب بداخلاقی‌های بسیاری شود. برخی از سیاست‌های سازمانی چون از بالا ترسیم می‌شود باید از بالا نیز رفع شود.

وی با بیان اینکه در حوزه اخلاق پژوهش دو مسئله در دانشگاه بسیار مهم است که باید مورد توجه قرار گیرد، گفت: یکی از مباحث مربوط به «اصالت سند علمی در پژوهش» است. یعنی اگر پژوهش به مطلبی رسید حتی اگر به نفع یا ضرر جریان‌ها نیز باشد باز هم باید اصالتش حفظ شود؛ چراکه نتیجه پژوهش یک سند علمی است. در این خصوص نباید استقلال دانشگاه را بر هم زد یا آزادی‌اش محدود شود.

تولید علم بومی با توجه به اصالت علم

علیزاده با تأکید بر اینکه «اصالت متن علمی» موضوع دیگری است که باید در حوزه اخلاق پژوهش مورد توجه قرار گیرد، افزود: گاه در رفتار ژورنالیستی در عرصه‌های خبری توجه نمی‌شود که این سخن نمی‌تواند از فلان شخص و عقیده مطرح شود. این مصداق گاه در محیط‌های علمی هم مورد غفلت واقع می‌شود.

وی با بیان اینکه اگر اصالت سند علم و اصالت متن علم در حیطه پژوهش مراعات نشود، به تولید علم و تولید علم بومی منجر نخواهد شد، ابراز کرد: اگر دانشگاه که دارای امکانات بسیار خوبی بوده و همه نیز بیت‌المال است، نتواند به درد مردم بخورد و علم بومی تولید کند، آیا این امر اخلاقی است؟ باید توجه داشت که آیا خروجی فعالیت‌های دانشگاه به درد داخل مرزها می‌خورد یا به درد خارج مرزها؟ معتقدم این موضوع کم و بیش مورد بی‌‌توجهی قرار می‌گیرد. رویکرد فضیلت‌مدارانه در اخلاق هنوز اصالت خود را حفظ کرده است و کسی با مقوله‌هایی مثل ایثار، گذشت، شجاعت، عشق، محبت و... دشمن نیست.

این مدرس حوزه و دانشگاه با ذکر اینکه مصادیق ایثار، گذشت و ... در داخل دانشگاه با خارج آن متفاوت است، اظهار کرد: اگر در دانشگاه شهروند درجه یک و درجه دو را تعریف کنیم، این اقدام مطابق با اخلاق نیست؛ هرچند اساتید و قبل از آن علم و قبل از علم نیز فضیلت در محوریت قرار دارد، اما استاد هیچ افاقه‌ای به معنای سلطه بر دانشجو ندارد. امروزه شعار جوان‌گرایی و مخاطب‌محوری مطرح می‌شود، اما بدان معنا نیست که دانشجو سوار بر همه امواج دانشگاهی شده و روابط بین استاد و دانشجو معکوس شود؛ بلکه در دانشگاه، اخلاق، فضایل، معنویت و ... محوریت دارد.

آفات ارزیابی‌های حداقلی

عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز با بیان اینکه دانشگاه اگر بخواهد به این فضایل برگردد، باید معلوم شود که تا چه حد می‌خواهد برگردد، گفت: یک استاد برای عضویت در هیئت علمی دانشگاه فرایندهایی را طی کرده و امروز خود را بدهکار این جامعه نمی‌داند؛ چراکه نگاه حداقلی در فرایندها منجر به این موضوع شده و حداقل‌ها مورد ارزیابی قرار گرفته است.

وی با بیان اینکه دانشگاه باید پیشران پیشرفت جامعه باشد و امام راحل نیز تأکید داشتند که دانشگاه مبدأ تحولات است، افزود: برای پیشرفت یک جامعه باید ابتدا پیشران آن پیشرفت کند و دانشگاه باید در پیشرفت تقدم داشته باشد. البته باید از طرفی پیرو ارزش‌های جامعه باشد و از طرفی الگوهای فضیلت را به جامعه ارائه کند.

علیزاده با اشاره به نکات گفته شده در بیانیه گام دوم انقلاب در مورد خودسازی و جامعه‌سازی، اظهار کرد: تأکید بر خودسازی در این بیانیه بدان معنا نیست که تاکنون خودسازی نکرده‌ایم بلکه تأکید بر گام بعدی خودسازی است. باید اخلاق در تمامی اجزای دانشگاه جریان داشته باشد و یک استاد دانشگاه باید خودکنترل باشد و نیاز به ناظر و بازرس نداشته باشد، کار به جایی برسد که آزمون‌های ما نیاز به مراقب نداشته باشد. باید دانشگاه به حدی رسیده باشد که بتواند به اهدافش برسد و دانشگاه باید در ارتقای اخلاقی به جایی برسد که نشان دهد به استقلال رسیده است، اما اکنون از این نقطه فاصله داریم. آیا ارائه یک پژوهش غیراخلاقی به جامعه با شاخص‌های علمی گُل به خودی نیست؟

دانشگاه در گام دوم انقلاب برای جامعه الگو باشد

وی ابراز کرد: دانشگاه در گام دوم انقلاب باید برای جامعه الگو باشد و جامعه نگاه کنند و ببیند که دانشگاه چه می‌گوید؛ در این شرایط است که به دروازه‌های تمدن‌سازی نزدیک شده‌ایم.

عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز با تأکید بر اینکه اخلاق یک کنش است و واکنش‌های فقهی و قانونی در پی دارد، افزود: اخلاق در دانشگاه به‌گونه‌ای است که حتی اگر حداقل‌های اخلاقی و قانونی هم در دانشگاه و گروهای مرجع رعایت نشود، همانند لکه بر روی لباس سفید بسیار نمایان شده و یکسری واکنش‌های فقهی و قانونی برجسته را به‌دنبال خواهد داشت.