بررسی جایگاه تفکر در نظام تربیتی اسلام / عقلانیت؛ مهم‌ترین اصل تربیت

فرامرز محمدیپویا، عضو هیئت علمی گروه علوم تربیتی دانشگاه بوعلی سینا در گفت‌وگو با ایکنا از همدان، اظهار کرد: نسخه‌ای که هزار و 400 سال پیش در خصوص تربیت برای انسان پیچیده شده صرفاً برای آن دوران نبوده بلکه این نسخه سعادت‌بخش برای تمام بشریت است.

وی افزود: با تلاش‌های شهیدان رجایی و باهنر در سال 59، ستاد امور تربیتی در وزارت آموزش و پرورش تشکیل شد.

محمدی‌پویا با بیان اینکه مراحل تربیت از منظر روایات به سه دوره قابل تقسیم است، گفت: هفت سال اول زندگی، هفت سال دوم زندگی(7 تا 14 سالگی) و هفت سال سوم زندگی(14 تا 20 سالگی) سه دوره مهم تربیتی برای یک فرد است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه فرزند در هفت سال اول زندگی «سید» است، گفت: فرزند در هفت سال اول زندگی باید در نهایت محبت، کودکی کرده و آزاد باشد. در هفت سال دوم زندگی که از آن به «عبد» یاد می‌شود، فرزند باید مسئولیت‌پذیر شود، به عبارتی والدین و مربیان او باید در این سن تکالیفی را به او محول کنند.

وی با اشاره به اینکه محبت، فقط مختص دوره اول نبوده و باید در دو دوره بعدی نیز به آن توجه داشت، گفت: در هفت سال سوم زندگی انسان که از آن به نام «وزیر» یاد می‌شود، باید از فرزند خود در بسیاری امور مشاوره و مشورت گرفت.

این استاد دانشگاه بیان کرد: مهمترین اصلی که در تعلیم و تربیت اسلامی به آن تأکید شده است، «اصل عقلانیت» است، آن چیزی که انسان را از حیوان جدا می‌کند که در این میان آیات بسیاری به این مهم صحه گذاشته‌اند.

جایگاه تفکر در نظام تربیت اسلامی

محمدی‌پویا اشاره‌ای به جایگاه تفکر در انسان داشت و گفت: در احادیثی از ائمه معصومین(ع) آمده است: «تَفَكُّرُ ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَنَةً، تَفَكُّرُ ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سِتّینَ سَنَةً، تَفَكُّرُ ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَبْعینَ سَنَةً؛ یک ساعت تفکر افضل از یک سال عبادت است و یک ساعت تفکر افضل از 60 سال عبادت است، یک ساعت تفکر افضل از 70 سال عبادت است» که به نقش مهم عقلانیت و تفکر در انسان تأکید و توجه دارد.

وی با اشاره به اینکه اسلام تأکید فراوان بر تفکری دارد که رضایت خالق و مخلوق در آن باشد، ادامه داد: علت متفاوت بودن نتایج یک ساعت تفکر از یک سال، 60 سال و 70 سال از دیدگاه شهید مطهری، «نوع تفکر» است. شهید مرتضی مطهری بر این باور است که گاه یک تفکر انسان را به اندازه یک سال عبادت بالا می‌برد و گاه یک تفکر آن قدر ارزشمند است که انسان را به اندازه 60 و یا 70 سال عبادت پیش می‌برد.

وی بیان کرد: ابن‌سینا، اندیشمند بزرگ مسلمان مشرق زمین در اصل تربیت به دو نکته مهم اشاره دارد که نخست «توجه به توانایی‌ها و استعداد‌های افراد» و دوم «توجه و احترام به تفاوت‌های فردی» است.

محمدی‌پویا با بیان اینکه باید برای تفاوت‌های افراد در استعداد‌ها احترام قائل بود و متناسب با آن از افراد انتظار داشت، ادامه داد: این مهم، به سخن پروردگار در آیه 286 سوره بقره اشاره دارد که می‌فرماید: «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا  خداوند هیچ کس را، جز به اندازه توانایی‌اش تکلیف نمی‌کند».

این استاد دانشگاه ادامه داد: اصول دیگری همچون، «اصل عدالت، اصل محبت، اصل توجه به تفاوت‌های فردی و استعداد‌های درونی انسان‌ها، اصل مسئولیت‌پذیری و ...» برای تربیت قابل ذکر است اما آنچه مهم است «اصل عقلانیت» است.

وی با بیان اینکه خداوند و دین مبین اسلام توجه بسیار به تفکر داشته و انسان را به تعقل در خود دعوت می‌کند، گفت: آیات 191 سوره آل عمران، 35 سوره هود، 22 سوره انبیاء، 91 سوره مومنون و بسیاری دیگر از آیات همگی به امر مهم تفکر اشاره دارد که این نشان از جایگاه بالای اصل عقلانیت در ادوار مختلف زندگی اوست.

منبع جامع و کاملی برای تربیت اسلامی

وی گفت: امام علی(ع) در خطبه 97 نهج‌البلاغه خطاب به مردم کوفه می‌فرماید «ای مردم كه بدن‌هاى شما حاضر و عقل‌هاى شما پنهان و افكار و آراء شما گوناگون است و زمامداران شما دچار مشكلات شمايند، رهبر شما از خدا اطاعت مى‌كند، شما با او مخالفت مى‌كنيد، امّا رهبر شاميان (معاویه) خداى را معصيت مى كند، از او فرمانبردارند، به خدا سوگند دوست دارم معاويه شما را با نفرات خود مانند مبادله درهم و دينار با من سودا كند، ده نفر از شما را بگيرد و يک نفر از آنها را به من بدهد».

وی با اشاره به اینکه در زمان‌های گذشته نسبت دینار(طلا) به درهم(نقره)، 1 به 10 بوده است، اضافه کرد: حضرت علی(ع) که تربیت یافته مکتب پیامبر اکرم (ص) است مگر می‌تواند راضی شود که 10 نفر از اهالی کوفه را با یک نفر از یاران معاویه معاوضه کند!! بدون شک این سخن امیر(ع) برای متنبه ساختن کوفیان برای کار زشتشان(عدم فرمانبرداری) و تفکر در اعمالشان است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه ادامه داد: نهج‌البلاغه که از آن به عنوان برادر قرآن نام برده می‌شود خود یک منبع جامع و کاملی برای تربیت اسلامی است، وقتی که یک خطبه از این کتاب می‌تواند تا این اندازه انسان را متنبه کند آیا نمی‌تواند گنجینه ارزشمند و مهمی برای تربیت انسان قرن 21 باشد!!

وی اشاره‌ای به تربیت در نظام آموزشی کشور داشت و بیان کرد: دانش‌آموزی که در ایران موفق به دریافت مدرک دیپلم می‌شود، ۱۳ هزار و ۹۰۰ ساعت در نظام آموزشی کشور آموزش می‌بیند در حالی که میانگین این عدد در دنیا برای کسب این مدرک ۹ هزار ساعت است.

وی ابراز کرد: آمار و ارقام نشان می‌دهد تعداد ساعات آموزشی در ایران حدود ۵۵ درصد از میانگین دنیا بالاتر است، بنابراین باید میزان توانایی‌های تفکر او، کسب مهارت‌های مختلف زندگی، غلبه بر خواسته‌های نفسانی و به طور کلی کسب ارزش‌های اخلاقی و انسانی او 55 درصد نسبت به میانگین دنیا بالاتر باشد اما آیا این مهم در کشور ما تحقق یافته است!!

این استاد فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه بوعلی سینا با اشاره به اینکه باید تربیت همه جانبه و نظام‌مند باشد، ادامه داد: توجه به جوانب تربیتی که در سند تحول بنیادین نیز آورده شده است امری لازم و ضروری است.

محمدی پویا اشاره‌ای به شش ساحت تربیتی سند تحول بنیادین داشت و گفت: این سند که به حیات طیبه ختم می‌شود در شش ساحت تربیتی «اعتقادی - اخلاقی - عبادی»، «اجتماعی - سیاسی»، «اقتصادی - حرفه‌ای»، «زیباشناسی - هنری»، «زیستی - بدنی» و «علمی - فناورانه» گنجانده شده است.

وی ادامه داد: دانش‌آموزان باید علاوه بر آموزش در نظام تعلیم و تربیت، با مسائل دینی و اعتقادی نیز آشنا شوند، مشارکت در امور اجتماعی و سیاسی کشور، توانایی راه‌اندازی کسب و کار حلال، انجام کار‌های هنری و خلاقانه، تربیت جسم و داشتن سواد فضای مجازی از اصولی است که فرزندان ما در این نظام موظف به یادگیری آن هستند.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه تفکر خود مقوله‌ای جدا نبوده و در شش ساحت تربیتی نظام آموزشی مستتر است، بیان کرد: بسیاری از تنش‌ها و فضاسازی‌های منفی ایجاد شده در جامعه که ناشی از انتشار برخی مطالب و اخبار غلط در فضای مجازی است ناشی از دو عامل مهم است.

وی گفت: «عدم توجه به اصل عقلانیت و تفکر در مطالب منتشر شده در فضای مجازی» و «توطئه‌های دشمن که به دنبال تضعیف دین مردم و یا قرار دادن آن در برابر وتضاد با علم است»، دو عامل مهم در ایجاد این تنش‌ها و باور افراد به آن است.

محمدی‌پویا با اشاره به اینکه منابع بسیاری در حوزه تعلیم و تربیت وجود دارد، گفت: قرآن، نهج‌البلاغه، احادیث و روایات همگی منابع و گنجیه‌های ارزشمندی در حوزه تعلیم و تربیت هستند اما افرادی که بتوانند این اصول را از این منایع استخراج کنند در حال حاضر اندک هستند.

این چهره دانشگاهی بیان کرد: یکی دیگر از اسنادی که در راستای اسلامی شدن جامعه علمی جامعه تصویب شده و در حال اجرا است «سند اسلامی شدن دانشگاه‌ها» است. این سند در راستای افزایش ضمانت اجرایی نظام‌های چهارگانه آموزشی، پژوهشی، فرهنگی تربیتی و مدیریت طراحی و تدوین شده است، در این راستا منابع بررسی مانند یک نسخه شفا بخش در اختیار دانشگاه‌ها قرار خواهد گرفت.

محمدی‌پویا ادامه داد: همانگونه که مقام معظم رهبری فرمودند «سند تحول بنیادین یک نسخه شفا بخش است اما مادامی که به آن عمل نشود در حد یک نسخه باقی خواهد ماند» بنابراین آنچه مهم است تبدیل این نسخه به دارو یا همان اجرایی کردن آن است.

وی با اشاره به اینکه بخش‌هایی از این سند در حال اجرا است، گفت: این سند در سال 1404 می‌تواند به طور کامل اجرا شده و ایران را به جایگاهی برساند که با اسلامی شدن علوم دانشگاهی خود در دنیا حرف برای گفتن داشته باشد.