تأملی درباره وراثت صالحان در قرآن و زبور

«وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ؛ و به تحقیق ما بعد از تورات در زبور هم نوشته‌ایم که صالحان وارث زمین خواهند بود.»

آنچه که به نام زبور در قرآن آمده است، در ساختار فعلی کتاب مقدس عبری و نیز کتاب مقدس مسیحی (عهد قدیم و جدید)، بر کتاب مزامیر اطلاق می‌شود. این کتاب در شکل تدوین مسیحی کتاب مقدس، در مجموعه عهد قدیم جای گرفته است. از منظر یهودی، کتاب مزامیر بخشی از کتاب مقدس عبری یا تَنَخ است. چرا که در باور یهودی خدا یک عهد بیشتر نبسته است و بنابر این عهد قدیم و جدید فاقد معناست. بر این پایه نام کتابشان ترکیبی از حروف اول سه بخش توراه، نووییم (انبیاء) و ختوویم (کتابها) است. مزامیر در بخش کتاب‌ها جای گرفته است که به لحاظ مکانی بعد از مجموعه تورات و نووییم قرار دارد. در نگاه هر سه دین، یهودیت و مسیحیت و اسلام زبور یا مزامیر کتاب منسوب به داوود است. در قرآن از زبور چند بار نام برده شده است. در آیه‌ای که در بالا اشاره شد به صراحت از زبور و تقدیر به ارث بردن زمین توسط بندگان صالح و نیکوکار سخن به میان آمده است.

در این نوشته کوتاه به این سوال پاسخ می‌دهیم که آیا زبور همین مزامیر است که در کتاب مقدس جای گرفته است؟ آیا چنین کتابتی که قرآن از آن سخن می‌گوید در مزامیر وجود دارد؟ پاسخ مثبت است. اگر به نشانی مزامیر 37: 29 (مزامیر: مزمور 37 آیه 29) مراجعه شود با صدق خبر قرآن در «لقد کتبنا فی الزبور» مواجه می‌شویم. جالب آن که علاوه بر عنوان کلی مزامیر و نیز عنوان مزمور برای هر بخش، این مزمور 37 اختصاصا نیز نامش «مزمور داوود» است. در آیه 29 آمده است:
«صالحان وارث زمین خواهند بود و در آن تا ابد سکونت خواهند نمود.»
چند نکته:
1. آنچه قرآن گفته است در همین متن موجود کتاب مقدس یهودی و مسیحی موجود است و این می‌تواند تاکیدی بر این نگاه مرحوم بهشتی در مقدمه کتاب «خدا در قرآن» باشد که چیزی قریب به این مضمون گفته است که «تفسیر قرآن بدون مراجعه به همین متون کتاب مقدس موجود، تفسیری ناتمام است».

2. مفاهیم صلح، صلاح، صالح، اصلاح و صالحان همه هم‌خانواده هستند. وراثت صالحان یعنی تحقق صلح، صلاح، اصلاح و زندگی صالح بر زمین.

3. مفهوم «ارض» در این آیه و در مزامیر تفسیر بذیر است. در ترجمه ها از ارض به دنیا و زمین هر دو یاد شده است. برای درک دقیق معنای ارض باید به کاربرد این مفهوم در آیات قرآن و کتاب مقدس مراجعه کرد.

4. یکی از کاربردهای ارض دست کم در نگاه یهودی و حتی در برداشت مسیحی «ارض موعود» است. یعنی سرزمینی که خدا به ابراهیم و بنی اسرائیل وعده داده است. بر همین اساس نگرش صهیونیستی از این مزمور می‌تواند تحقق دولت اسرائیل باشد اگر چه یهودیان سنتی و ارتدوکس معتقدند با ظهور «ماشِیَح» یا همان موعود یهودی وعده و عهد خدا مبنی بر تعلق سرزمین موعود به بنی اسرائیل تحقق کامل پیدا می‌کند.

5. می‌توان برداشت‌های دیگری از وراثت زمین به توسط صالحان داشت. مثلا آیا منظور از صالحان یعنی افرادی صالح از یک دین خاص یا همه کسانی که براساس آموزه‌های دین خودشان نیکوکار به حساب می‌آیند؟ در این صورت وراثت صالحان یا بندگان صالح خدا یعنی انسان‌هایی از همه دین‌ها و باورها و مشرب‌ها که خودشان صالحند و در پی صلح و اصلاح نیز هستند.

6. نسبت وراثت صالحان با صلح جهانی چیست. آیا مقصود از صلح جهانی موعود، صلح بعد از فراگیر شدن شر و جنگ و خون‌ریزی است؟ یا وراثت صالحان همان است که مثلا مرحوم بازرگان از آن به «راه بشر راه انبیاء» یاد می‌کند؟

7. نکته دیگر آن که اینجا عباد صالح گفته است و آیا این عباد صالح به رهبری یک عبد صالح آنگونه که در تقریبا همه ادیان و مذاهب آمده است، هدایت می‌شوند؟ آیا عباد صالح و آن عبد صالح هر دو از یک دین خاص هستند که بقیه مردم را اداره خواهند کرد؟

8. سوال‌های دیگری مطرح است که باید درباره همه آنها تفحص کرد که البته ممکن است بیشتر این سوال‌ها قبلا در سنت‌های شفاهی و مکتوب هر دین و مذهبی پاسخ داده شده باشد.

9. نگرش‌های چند بعدی از منظر دین‌شناسی تطبیقی یا مقایسه‌ای می‌تواند به بازخوانی و بازشناسی و درکی نو از آموزه‌های دینی و مذهبی خودمان کمک کند.

10. موعودباوری شیعی که حول محور شخصیتی تاریخی بنام حضرت مهدی (عج) شکل گرفته است، یک باور مشترک با ادیان و مذاهب دیگر است. این موعودباوری با مفهوم صلح جهانی ارتباط دارد. اما آیا بنابر آنچه که در یکی از سخنان استاد ملکیان آمده است این صلح جهانی به اخلاق جهانی هم نیاز دارد؟ آیا صالحان که زمین را به ارث می‌برند، با میراث معنوی همه ادیان و مذاهب آن را اداره می‌کنند یا یک دین و مشرب و مذهب خاص؟ به نظر می‌رسد تعبیر «مهدی الامم» معنای خاصی دارد که باید مورد تامل واقع شود.