تأثیر احتمال ضرر در اثبات حکم شرعی / آیا «ماسک زدن» واجب شرعی است

به گزارش ایکنا؛ جلسه درس خارج فقه آیت‌الله هادی عباسی خراسانی با عنوان «مسائل کرونا در فقه اسلامی» شنبه، 14 تیرماه، در فضای مجازی منتشر شد.

وی در این جلسه اظهار کرد: بحث ما در تزاحم احکام بود، چه در احکام تکلیفیه و چه در احکام وضعیه. به این نتیجه رسیدیم که تزاحم در مقام امتثال است؛ امتثال هم اعمّ از این است که فقیه می‌خواهد حکم را بیان کند یا مکلف می‌خواهد حکم را انجام بدهد. بعد عرض کردیم ما تزاحم را راه برون‌رفت در احکام می‌دانیم، نه راه بن‌بست احکام. همچنین مرجحات باب تزاحم تقدیم حضورتان شد و در نهایت به قاعده «اهمّ و مهم» رسیدیم که بزرگترین راه برون‌رفت در تزاحم احکام است؛ چه تزاحم واجبین، چه تزاحم حرامین و چه تزاحم حرام و واجب.

وی افزود: چند روایت را بیان کنم و وارد ادامه بحث شویم. یک حدیثی از حضرت رسول اکرم(ص) نقل شده است که مبنای برون‌رفت از تزاحم احکام است. حضرت فرمودند: «اذا اجتمعت حرمتان طرحت الصغری للکبری» یعنی وقتی دو حرام در یک جا جمع شدند و تزاحم پیدا کردند، حرمت صغری را به خاطر حرمت کبری رها کنید؛ یعنی باید از حرمت کبری پرهیز شود. روایت دیگر این است که حضرت پیامبر(ص) فرمودند: «اذا اجتمع داعیان فاجب اقربهما الیک بابا، فان اقربهما الیک بابا، اقربهما الیک جوارا». حضرت فرمودند که وقتی دو نفر شما را به یک منزلی دعوت کردند، شما ببینید نزدیک‌ترین راه کدام است، به خاطر اینکه کسی که نزدیک‌ترین راه را اجابت کند، جزء «اقربهما الیک جوارا» می‌شود.

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: پس امروز می‌خواهیم مبانی روایی قاعده تزاحم و قاعده اهمّ و مهم را بیان کنیم. در همین مورد حضرت سجاد(ع) فرمودند، وقتی بین وجوب و سنت و استحباب تزاحم ایجاد شد، باید وجوب را انتخاب کنید. امام علی(ع) در روایت دیگری فرمودند: «لَا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ، إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ»، اگر مستحبات به واجبات ضرر رساندند، شما از نوافل دست بکشید. پس عبادات مستحبی به واجبات ضرر نمی‌رسانند، تا آنجایی که برخی قائل شدند تزاحم در مستحبات شکل نمی‌گیرد. البته معتقدیم مستحبات هم مثل واجبات دارای ملاک هستند، ولی ملاک واجب قوی‌تری، ولی ملاک مستحب ضعیف‌تر است. بنابراین در مورد مستحبات هم تزاحم شکل می‌گیرد. امام صادق(ع) هم فرمودند: «لَيْسَ الْعاقِلُ مَنْ يَعْرِفُ الْخَيْرَ مِنَ الشَّرِّ وَ لكِنَّ الْعاقِلَ مَنْ يَعْرِفُ خَيْرَ الشَّرَّيْنِ»، یعنی عاقل، آن نيست كه خوب را از بد تشخيص دهد؛ بلکه عاقل، كسى است كه از ميان دو بد، آن را كه ضررش كمتر است، بشناسد. پس گاهی وقت‌ها در تزاحم ما باید بین شرّین انتخاب کنیم.

عباسی خراسانی در ادامه اظهار کرد: مرحوم صاحب جواهر می‌نویسند: «إن حصل ما يصلح لسقوط التكليف من ضرر أو مشقة لا تتحمل و نحوها مما يندرج به تحت العسر والحرج أو أهمية واجب آخر مع التعارض ونحو ها توجه السقوط»، یعنی اگر حاصل شود چیزی که صلاحیت دارد تکلیف ما ساقط بشود، چه به لحاظ علمی و چه به لحاظ عملی، سقوط بهتر است. نتیجه حرفشان این است که اگر مشقتی باشد که قابل تحمل نباشد و قاعده عسر و حرج پیش بیاید یا اهمیت واجب دیگر بیشتر باشد و تحت قاعده اهم و مهم قرار بگیرد، یک حکم ساقط می‌شود و دیگری باقی می‌ماند.

وی در ادامه گفت: ایشان ضرر را ضرر عرفی و متداول می‌داند و جالب اینجاست که احتمال ضرر منجّز است؛ یعنی اگر احتمال بدهد ماسک نزدن او را گرفتار بیماری می‌کند، ماسک زدن واجب است و ترکش حرام است. عبارت ایشان این است: «ثم المدار في ثبوت الضرر هنا وغيره مما كان كذلك على علمه أو ظنه المستفاد من معرفة أو تجربة أو إخبار عارف وان كان صبيا أو فاسقا بل وذميا مع عدم تهمة في الدين»؛ یعنی اگر یک پزشک یهودی گفت کرونا، نیاز به مراقبت دارد برای ما حجیت دارد، چون «فسئلوا اهل الذکر» بیانگر رجوع به متخصص است و برای رجوع به متخصص ثقه بودن طرف لازم نیست. بعد ایشان در ادامه می‌گوید: «لوجوب دفع الضرر المظنون وللتعليق على الخوف المتحقق به في السنة ومعاقد الإجماعات بل قد يقال بتحققه مع الشك فضلا عن الظن بل مع الوهم القريب الذي لا يستبعده العقلاء»، یعنی نه‌تنها ظن کفایت می‌کند بلکه شک و وهم هم کفایت دارد. پس از نظر ایشان احتمال عقلایی منجز است.