تقبیح خشونت علیه بانوان در تعالیم اسلامی/ نسبت‌های ناروا را بزداییم

خشونت علیه زنان شامل هرگونه رفتاری است که می‌تواند منجر به آسیب بدنی، جنسی یا روانی زنان شود. خشونت علیه زنان می‌تواند معلول آموزه‌های اخلاقی و تربیتی خانواده‌ها، شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، نقش و جایگاه زن در اجتماع و قوانین و قواعد حقوقی‌له یا علیه زنان باشد. در پاسخ و برای چاره‌جویی خشونت علیه زنان در کشور ما، برخی افراد از خارج کشور ایده می‌گیرند و پیوستن و اجرای اسناد و کنواسیون‌های بین‌المللی به ویژه کنوانسیون جهانی منع تبعیض علیه زنان را مدنظر قرار می‌دهند و برخی می‌خواهند بنابر دغدغه‌های بومی و دینی خود به این قضیه ورود کنند.

لایحه منع خشونت علیه زنان که بعدتر با تغییراتی به نام لایحه «صیانت، کرامت و تأمین امنیت بانوان در برابر خشونت» تغییر نام داد، تلاشی برای مشخص کردن این خشونت و پاسخ به این خلأ قانونی بود. برای تبیین رویکرد دینی و قرآنی در مقوله منع خشونت علیه زنان و اینکه آیا لایحه «صیانت، کرامت و تأمین امنیت بانوان در برابر خشونت» توانسته این رویکرد را دنبال کند، با حجت‌الاسلام محمدمهدی کریمی‌نیا، استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن را در ادامه ملاحظه می‌کنید.

ایکنا ـ خشونت را تعریف کنید و بفرمایید که انواع آن را چطور می‌توان دسته‌بندی کرد؟

اگرچه در ظاهر، «خشونت» مفهوم نسبتا روشنی دارد، ولی بین اندیشمندان در باره این اصطلاح، نظر واحدی وجود ندارد. با این وجود، می‌توان در تعریف خشونت این‌گونه گفت که هرگونه حمله فیزیکی علیه انسان دیگر که به منظور آسیب، رنج یا لطمه‌زدن باشد را خشونت می‌نامند. در یک تقسیم‌بندی، می‌توان خشونت را دو نوع خشونت فیزیکی و خشونت روانی خلاصه کرد.

منظور از «خشونت فیزیکی» مواردی مانند ضرب و جرح، قتل، اسیدپاشی، زندانی کردن، گرسنگی و تشنگی دادن است و منظور از «خشونت روانی» نیز مواردی همچون دشنام و تحقیر، ترجیح پسر بر دختر، محرومیت از تحصیل و کسب دانش، جلوگیری از ازدواج با فرد شایسته، تهدید به اخراج از منزل، مدرسه یا محل کار، دادن نسبت های ناروا و مانند آن است.

ایکنا ـ منابع اسلامی چه نگاهی به خشونت فیزیکی و روانی علیه زنان دارد؟

در تعالیم اسلام و قرآن، هر نوع خشونت علیه افراد و به ویژه بانوان، محکوم و مردود است. خواه این خشونت جسمی، فیزیکی و یا خشونت روانی باشد. اما مسئله خشونت‌های روانی کمتر مورد توجه واقع شده است. هر گاه سخن از خشونت به میان می‌آید، ذهن‌ها به سمت و سوی خشونت‌های فیزیکی مانند قتل، جرح و کتک زدن سوق داده می‌شود.

منع خشونت روانی علیه زنان همانند منع خشونت فیزیکی علیه بانوان دارای اهمیت بوده و لازم است تا راهنمایی‌ها و اطلاع‌رسانی‌های مناسب در این زمینه صورت گیرد.

ایکنا ـ چگونه می‌توان منع خشونت علیه زنان را از دیدگاه قرآن کریم تبیین کرد؟

در موضوع دختران و بانوان، یک مسئله مهم این است که آیا زن و مرد از یک حقیقت و ماهیت یکسان بهره‌مند هستند یا خیر؟ از دیدگاه آیات کلام‌الله مجید، زن و مرد از ماهیت یکسانی بهره‌مند بوده و از این جهت میان آن دو تفاوتی وجود ندارد. «وَ مِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً؛‌ و از نشانه‌هاى او آن است كه از جنس خودتان همسرانى براى شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد و ميان شما و همسرانتان علاقه شديد و رحمت قرار داد».

در این آیه، تعبیر «مِنْ أَنْفُسِكُمْ» (از جنس خودتان) آمده که نشان می‌دهد دوگانگی یا دو رتبه جدا وجود ندارد، بلکه هر دو وجود زن و مرد، از یک حقیقت هستند. ‏البته وجود بعضی از ویژگی‌های متفاوت میان زن و مرد، دلیل بر تفاوت ماهیت و انسانیت میان آن دو نیست. علاوه بر این، خداوند میان زن و شوهر، آرامش، مودت و رحمت قرار داده و این امر را از نشانه‌های آیات الهی معرفی کرده است.

خداوند متعال در آیه‌ای دیگر، وجود مرد و زن را از «نفس واحد» معرفی می‌کند. «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَ نِسَاءً؛‌ اى مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهيزيد! همان كسى كه همه شما را از يك انسان آفريد و همسر او را (نيز) از جنس او خلق كرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانى (در روى زمين) منتشر کرد». روشن است اينكه در اين آيات مى‌خوانيم همسران شما را از شما قرار داد، بدین معنا است ایشان را از جنس شما قرار داد.

همچنین، بر اساس آیه‌ای دیگر، «انسان» محور تقسیم به زن و مرد است. «وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجًا؛ خداوند، شما را از خاك و سپس، از نطفه آفريد؛ آنگاه شما را زوج يكديگر قرار داد». همه انسان‌ها خواه مرد یا زن، از خاک و نطفه آفریده شده‌اند و این امر، بیان دیگر قرآن در یکسانی مرد و زن در آفرینش و خلقت است. بنابراین، زنان همانند مردان، از ماهیت و حقیقت انسانی برخوردارند.

همچنین، براساس آیاتی از کلام‌الله مجید، همه مردان و زنان از روح الهی برخوردارند و این امر ویژگی دیگری است که قرآن در وحدت ماهیت زن و مرد بر آن تأکید می‌کند. «ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ؛‌ سپس، آدم را نظام بخشيد و از روح خود در آن دميد». «فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ؛‌ هنگامى كه آفرينش آدم را نظام بخشيدم و از روحم در او دميدم، براى او سجده كنيد». بنابراین، زن و مرد از گوهری یکسان بهره‌مند بوده و از سرشت مشترک برخوردارند.

آیات الهی همه انسان‌ها را خواه مرد یا زن با تعبیر «یا بَنی آدم» (ای فرزندان آدم) معرفی کرده و این اصطلاح در قرآن کریم هفت مرتبه و در آیات ۲۶، ۲۷، ۳۱، ۳۵، ۱۷۲ سوره اَعراف، آیه ۷۰ سوره اسراء و همچنین، آیه ۶۰ سوره یس تکرار شده است. بسیاری از مفسران معتقدند که مخاطب این اصطلاح، همه آدمیان و نوع انسان است.

بنابراین، تمامی انسان‌ها اعم از زنان و مردان، به صورت مشترک در تکریم الهی قرار دارند. «وَ لَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا؛ و همانا فرزندان آدم را گرامى داشتيم و آنان را در خشكى و دريا (بر مركب‌ها) حمل كرديم و از چيزهاى پاكيزه روزیشان داديم و آنان را بر بسيارى از آفريده‌هاى خود برترى كامل داديم». با توجه به آیات فوق، به خوبی تبیین می‌شود که تفاوتی در ماهیت وجودی میان زن و مرد وجود نداشته و همگی در سیرت و سرشت انسانی یکسان هستند.

ایکنا ـ قرآن کریم چه دیدگاهی نسبت به منع خشونت روانی علیه بانوان دارد؟

منع خشونت روانی علیه بانوان از دیدگاه قرآن کریم دارای ابعاد و مصادیق گوناگونی مانند تساوی زنان با مردان در انسانیت، ننگ و عار نبودن دختران و بانوان در خانواده و جامعه است. در جوامع گوناگون از جمله در جامعه عرب جاهلی، وجود دختر و زن را مايه ننگ می‌دانستند. به خاطر اين اعتقاد، هزاران نوزاد دختر به قتل رسيده و يا حتی زنده به گور شدند. قرآن كريم به شدت اين عمل غير انسانی مردم جاهليت را محكوم كرده و اين پرسش را مطرح می‌كند كه اين دختران و نوزدان به كدام گناه كشته شدند؟! «وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ. بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ؛ و آنگاه كه از دختر زنده به گور شده پرسيده شود، كه به كدامين گناه كشته شده است؟».

نکته قابل توجه این است که قرآن نمی‌گوید از قاتلان بازخواست می‌شود، بلکه می‌گوید از چنین کودکان معصوم و مظلوم پرسش می‌شود و این بدان معناست که گویی قاتلان ارزش بازپرسی را ندارند. دفاع از مظلوم، اسلام و كفر ندارد یعنی هر آئین و مسلکی آن را می‌پسندد. با اينكه دختران زنده به گور شده، مسلمان نبودند، ولى قرآن از حق آنان دفاع مى‌كند. دفاع از مظلوم، زن و مرد، كوچک و بزرگ و فرد و جمع ندارد، حتى از يک دختر كوچک نیز بايد دفاع كرد. (روزی که شود «اِذا السماءُ انْفَطَرَت» / وانگه که شود «اِذا النُّجومُ انْکَدَرَت» / ‌من دامن تو بگیرم اندر «سُئِلَت» / گویم: صنما! «بِأَیِّ ذنبٍ قُتِلَت؟!»).

قرآن كريم، از رفتار ديگر عصر جاهليت ياد می‌كند كه هرگاه جاهلان عرب صاحب فرزند دختر می‌شدند، به شدت غمگين و افسرده شده و به فكر زنده به گور كردن نوزاد دختر می‌افتادند. «وَ إِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظِيمٌ؛ و هرگاه يكى از آن مشركان به دختر دارشدن بشارت داده شود، صورتش از غصه سياه مى‌شود؛ در حالى که خشم خود را فرو مى‌برد». «يَتَوارى‌ مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلى‌ هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرابِ أَلا ساءَ ما يَحْكُمُونَ؛‌ به خاطر بشارت تلخى كه به او داده شده، از ميان مردم متوارى مى‌شود (درمانده است كه) آيا اين دختر را همراه با ننگ و خفت نگاه دارد يا او را در خاک پنهان كند. بدانيد كه چه بد قضاوت مى‌كنند».

ایکنا ـ ریشه‌های تنفری که اعراب جاهلی از دختران داشتند تا جایی که ایشان را زنده به گور می‌کردند، چه بود؟

دلايل تنفر اعراب جاهلی از دختران را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد. اول اینکه به عقیده ایشان دختر نقش اقتصادى و توليدى نداشته و بار زندگى بوده است. دلیل دوم اعراب جاهلی به جنگ‌های قبیله‌ای بر می‌گشت كه سرنوشت قبيله به آن بود و دختران قدرت جنگيدن و دفاع نداشتند و سرانجام اینکه در جنگ‌ها، دختران به اسارت رفته و مورد تجاوز دشمن قرار مى‌گرفتند. بر خلاف تفكر جاهلى، اسلام براى دختر، ارزش زيادى قائل شده است. پيامبر اسلام(ص) مى‌فرمايند: «نِعمَ الولدُ البَناتُ؛ دختران چه فرزندان خوبى هستند». خداوند نيز نسل پيامبر(ص) را از دخترش فاطمه زهرا(س) قرار داده است.

امام صادق(ع) به مردى كه از تولد دخترش ناراحت بود فرمود: «آيا تو بهتر مى‌دانى يا خدا؟» مرد گفت: خدا. امام(ع) فرمودند «خداوند نيز آنچه را براى تو بهتر بوده، انتخاب كرده و به تو دختر داده است». تحقير و پست شمردن دختر، فكر جاهلى و خرافى است. با آنكه اصل تولد فرزند، بشارت است، اما خرافات، بشارت را مايه ذلت مى‌شمرد. خرافات و عقايد باطل، مايه‌ تهديد خانواده‌ها است. گاهى بزرگترين جنايت‌ها، زير پوشش مقدس‌ترين شعارها صورت مى‌گيرد. اديان آسمانى، عقايد خرافى را در مورد دختر و زن، محكوم مى‌كنند.

ایکنا ـ به طور کلی تبيين شخصيت وجودی و اجتماعی زنان از ديدگاه قرآن كريم چه ثمراتی را به همراه دارد؟

تبيين شخصيت وجودی و اجتماعی بانوان از ديدگاه قرآن كريم، باعث كمرنگ شدن نسبت‌های ناروائی می‌شود كه به ویژه در جوامع غربی به دين اسلام وارد شده است. با كمی درنگ در آيات كلام‌الله مجيد، می‌توان شواهد و دلایل فراوانی در اثبات جايگاه رفيع و عضو مؤثر بودن بانوان ارائه داد. سوره چهارم قرآن كريم، به نام بانوان (سوره نسا) بوده و در جای جای قرآن كريم بر جايگاه، منزلت و شخصيت اجتماعی بانوان تأكيد شده است.

اجحاف به حقوق دختران و بانوان، بدون آنکه به مذهب ارتباط داشته باشد، در بسياری از مناطق، بر اساس باورهای فرهنگی غلط است كه در آن جوامع شكل گرفته است. منع خشونت روانی عليه دختران و بانوان كم‌اهميت‌تر از منع خشونت فيزيكی عليه دختران و بانوان نيست.

ایکنا ـ مهمترین ویژگی لایحه‏ «صیانت، کرامت و تأمین امنیت بانوان در برابر خشونت»‏ را چه می‌دانید؟

این لایحه به همت تحسین‌برانگیز قوه قضائیه و در زمان ریاست حجت‌الاسلام رئیسی بر این قوه، تدوین و به عنوان لایحه به قوه مجریه ارسال شد تا از طریق ریاست جمهوری برای تصویب نهایی به مجلس شورای اسلامی ارائه شود. این لایحه که دارای 57 ماده است، به منظور حمایت از دختران و بانوان کشور تدوین شده است که نیمی از جمعیت کشور ایران را تشکیل می‌دهند. در این لایحه به رعایت حقوق و کرامت بانوان، صیانت‌بخشی به ایشان، جلوگیری از رفتارهای خشونت‌آمیز علیه بانوان، حمایت از بانوان آسیب‌دیده و بزه دیده و یا در معرض بزه‌دیدگی و رسیدگی ویژه به جرایمی که احتمالا علیه دختران و بانوان کشور اشاره شده است.

این لایحه در راستای «صیانت‌بخشی به خانواده» و «ارتقای جایگاه دختران و بانوان در کشور» تدوین شده است. در جوامع غربی به دروغ شعار حمایت از بانوان داده می‌شود و بر آزادی زنان تأکید می‌کنند، اما آزادی در نزد آنان بر برهنگی زنان، استثمار جنسی و لذت‌جویی متمرکز شده است. این در حالی است که در نظام اسلامی و بر اساس تعالیم قرآن کریم، زن بودن برای دختران و بانوان، یک افتخار و امتیاز بوده و بانوی مسلمان و معتقد در عین اینکه به خانه‌داری، فرزندداری و شوهرداری افتخار می‌‌کند، می‌تواند به بالاترین سطوح کمال، دانش و مسئولیت برسد.