دعوت دینی و تبلیغ دین در قرآن

سید محمود نجاتی حسینی(خراسانی)، دین‌پژوه و مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران درباره اهمیت نظام ارتباطات دینی یادداشتی با عنوان «جایگاه فرهنگی و عقیدتی دعوت دینی و تبلیغ دین در قرآن کریم» نوشته و در اختیار ایکنا قرار داده است که در ادامه می‌خوانید:

در نظام «ارتباطات دینی؛religious communications» که با تعامل و تبادل پیام‌های عقیدتی دینی میان اعضای اجتماعات دینی، دین‌ورزان و دین‌گرایان مرتبط است، نقش و سهم فرهنگی و عقیدتی «دعوت به دین‌گرایی» بسیار حائز اهمیت است. رسانه اصلی این دعوت دینی نیز چیزی نیست جز «تبلیغ دینی؛religious proselytize» که به معنای «مجموعه فعالیت‌های فرهنگی عقیدتی به شکل ارتباطاتی و رسانه‌ای است که به قصد تعامل و تبادل پیام‌های عقیدتی دینی میان اعضای اجتماعات دینی، دین‌ورزان و دین‌گرایان صورت می‌گیرد؛ با این هدف که زندگی دینی در ابعاد فردی، گروهی و جمعی آن‌هم چنان پویا و پایا باقی بماند».

هرچند فعالیت فرهنگی تبلیغ دینی در همه ادیان، اعم از ابراهیمی(یهودیت – مسیحیت – اسلامیت) و آسیایی(زرتشتی-مانوی‌گری، هندو–بودیسم، کنفوسیوسی–تائوییسم، شینتوییسم)، به شیوه‌های گوناگونی که مقتضی شکل و محتواهای دینی آن‌ها است، رواج دارد؛ اما در همه این ادیان معمولاً نقطه مشترک تبلیغ دینی، بیش و کم، چیزی نیست جز «حفاظت از زندگی دینی پیروان آن دین؛ بازتولید دین‌داری و دین‌گرایی در زندگی روزمره معتقدان به آن دین؛ تقویت نظام ارتباطاتی میان مخاطبان و کارگزاران دینی؛ تسهیل تبادل پیام‌های عقیدتی در درون اجتماعات دینی؛ اثرگذاری رسانه‌ای مثبت و سازنده بر ذهن و روح پیروان دین؛ مجاب نمودن و قانع نمودن پیروان آن دین بر ماندن در درون آن پارادایم دینی؛ تقویت دانش دینی معتقدان به دین برای داشتن کنش‌ها و رفتارها و کردارهای دینی آگاهانه و سازنده و منطبق با مقتضیات زمینه اجتماعی و زمانه تاریخی که در آن به زندگی می‌کنند؛ توانمندسازی ذهنی عقیدتی پیروان دین در مواجهه با شبهات دینی و فرقه‌گرایی‌های دینی جدید؛ و... »

در قلمروی ادیان ابراهیمی همه آنچه درباره ماهیت و مکانیسم و کارکرد «نظام ارتباطات دینی» و «عمل تبلیغ دینی» گفته شد در دو دین جهانی و پر پیرو مسیحیت و اسلام پررنگ‌تر است از ادیان آسیایی پیر پیرو (هندوییسم و بودیسم) و دیگر ادیان غیر جهانی که داری پیروان کمی هستند. زین میان، ماهیت تبلیغ دینی و دعوت به دین به صورت گفته شده در بالا در دین جهانی و پیر پیرو «اسلام» به عنوان «دین خاتم» برای همه ادیان، از شئونات و ویژگی‌های خاص‌تری نیز در مقایسه با ادیان گفته شده برخوردار است.

رمز و راز این ممتازی و تمایز را باید در تأکیدات مؤکد «قرآن کریم» بر نگاه به «دعوت دینی» و «تبلیغ دینی» به عنوان یک «رسالت دینی» – و نه صرفاً یک وظیفه معمولی – دید. لذا با مروری مختصر بر دیدگاه‌های قرآن کریم در این خصوص تلاش خواهیم نمود ماهیت و مکانیسم فرهنگی و عقیدتی این رسالت دینی در خصوص «تبلیغ دینی» را به صورتی فشرده و موجز معرفی کنیم.

دعوت به دین خداوند

رسالت پیامبران الهی «دعوت به دین خداوند» که تنها راه رستگاری و رهایی است، دعوت به دینی است که وفق آموزه‌های الهیاتی ادیان ابراهیمی و به ویژه آموزه‌های «الهیات قرآنی»؛ منظومه‌ای است مدون از «باورهای اعتقادی پایه، احکام عبادی برای بندگی خداوند در زندگی روزمره، آیین‌ها و مناسک مذهبی تشرف به دین‌داری و توصیه‌های اخلاقی و معنویتی سازنده و کاربردی و راهبردی که برای تأمین سعادت و رستگاری این جهانی و رهایی از مادی‌گرایی و دنیوی گرایی لازم‌اند».

چنین «دعوت دینی» آن‌گونه که در قرآن کریم آیه ۱۲۵ سوره مبارکه نحل «ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ؛ با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به شیوه‌ای كه نيكوتر است مجادله نماى در حقيقت پروردگار تو به حال كسى كه از راه او منحرف شده داناتر و او به حال راه‏يافتگان نيز داناتر است.» صورت‌بندی شده است، یک فرایند ارتباطاتی دینی معرفتی فرهنگی چند شکلی و چندمرحله‌ای است؛ مشتمل بر چند خصیصه و ویژگی مهم و کلیدی به شرح زیر:

اول- فراخواندن مردمان به سمت و سوی دین خداوند، با آیات الهی مندرج در کتاب مقدس قرآن کریم، به سمت آن دینی که برحق، کامل و جامع بوده و تأمین‌کننده و تضمین‌کننده رهایی و رستگاری این جهانی و آن جهانی است و مایه خیر و برکت همه آنانی است که حقیقتاً به دین می‌گروند و دین‌داری‌شان نیز حقیقی و ناب و خالص است.

دوم- استفاده از معرفت حکیمانه و منطق حکمتانه‌ای که درس زیستن اخلاقی و معنوی می‌دهد و انسان را به سمت و سوی زندگی سرشار از خیر و برکت هدایت کرده و به دین‌داران حقیقی جهت زیستن معنوی اخلاقی مدنی را نشان می‌دهد.

سوم- بهره بردن از گفتارهای اخلاقی پنددهنده‌ای که راه و چاه نشان می‌دهند و هم‌چون آموزه‌هایی هستند که مانند علائم راهنمایی پیچ و خم تاریخ و زندگی را ترسیم کرده‌اند تا دین‌ورزان و دین‌گرایان حقیقی در حوادث و رخدادهای زندگی فردی و جمعی از مسیر اصلی گمراه نشوند و مطمئن‌تر و سالم‌تر به منزل مقصود برسند.

چهارم- بهره بردن از منطق گفتگوی راهبردی و سازنده دینی و ارائه استدلال‌های عقلانی مجاب کننده و آوردن برهان‌های عقلی و دلایل قانع کننده مبنی بر سودمندی دنیوی و اخروی در پذیرش دین خداوند؛ بیش‌تر برای آنانی که پذیرش دین خدا برایشان جا نیفتاده است و یا به دلایلی هم چنان مایل به پیروی از سنت‌های آیینی نادرست گذشتگان خود هستند؛ ونیز مباحثه و گفتگوی راهبردی و سازنده با آنانی که هم چنان از سر لجاجت روان‌شناختی و جهل فکری و عناد ناخواسته و نادانسته مایل به تن دادن به حقیقت دینی نیستند.

در «نظام ارتباطات دینی »، آن‌گونه که مطمح نظر قرآن کریم و دین اسلام است، همه این فرایند چندوجهی، چند شکلی و چندمرحله‌ای در «دعوت دینی» قاعدتاً و منطقاً از خلال رسانه «تبلیغ دینی » نیز جریان پیدا می‌کند.

تبلیغ دینی برای تحکیم و تثبیت دعوت دینی

در قرآن کریم چندین واژه مهم ناظر به صورت‌بندی مقوله مهم الزام به «تبلیغ دین خدا» است که ما می‌توانیم خصایص گفته شده در این‌باره را در وجه کلی آن حمل بر شئونات و کلیت تبلیغ دینی کنیم؛ بی‌آنکه توقع داشته باشیم در آن‌ها تفصیل مکانیسم تبلیغ دینی آمده باشد. از فحوای آیات قرآنی مرتبط با تبلیغ دین خدا و تبلیغ دینی این نکته‌های مهم (که دارای بار فرهنگی عقیدتی و اجتماعی مدنی‌اند) قابل استنباط هستند:

۱-قرآن، کتاب خداوند، مبنای متنی و سرمشق هرگونه تبلیغ دینی و ابلاغ پیام‌های (احکام و دستورات آموزه‌ها) خداوند به بندگان اوست (آیه ۱۰۶سوره مبارکه انبیاء).

۲-رسالت پیامبری و پیامبران الهی همانا دعوت به دین و تبلیغ دینی منطبق با آموزه‌های قرآنی است (سوره‌های مائده:۹۲/رعد:۴۰/نحل:۸۳ و ۳۴ /نور:۵۴/ عنکبوت:۱۸/ یس:۱۷/شوری ۴۲).

۳-هدف اصلی از دعوت به دین و تبلیغ دینی بشارت دادن به سعادت و رستگاری و رهایی (در صورت پیروی از دین خداوند) و هشدار دادن نسبت به شقاوت و ضلالت و هلاکت (در صورت عدم پیروی از دین او) است (سوره ابراهیم: آیه ۵۲).

۴-مسئولیت ناشی از عدم پیروی از دعوت دینی و تن ندادن به آموزه‌های تبلیغ دینی بر عهده مخاطبان است و نه دعوت‌کنندگان و مبلغان دینی (سوره‌های رعد: آیه ۴۰ / تغابن:۱۱).

۵-مردمان و مخاطبانی که از پذیرش دعوت دینی و آموزه‌های تبلیغ دینی که منطبق با کتاب خداوند و دین اوست سربازمی زنند باید در برابر خداوند پاسخ گوی این رفتار خود باشند (سوره جن: آیه ۲۳).

۶-در کار پر خطیر دعوت به دین و تبلیغ دینی (که رسالت و وظیفه و تکلیف دشوار و پرمخاطره‌ای است) کنش گران دینی و کارگزاران دینی نباید بیم و واهمه‌ای از عکس‌العمل نامناسب مردمان و مخاطبان داشته باشند(سوره احزاب: آیه ۳۹).

نتیجه بحث: «مشارکت گفتگویی مسئولانه» در نظام ارتباطات دینی، دعوت دینی و تبلیغ دینی

آنچه از فحوای دعوت دینی و تبلیغ دینی منطبق با سرمشق آموزه‌های قرآنی و الگوی رسالت پیامبران الهی به ذهن می‌رسد این است:

اول- دعوت دینی و تبلیغ دینی صرفاً امری است اخروی و مرتبط با رستگاری معنوی اخلاقی و رهایی از کفر و شرک و خرافات و مادی‌گرایی و دنیازدگی، منطبق با کتاب خداوند و آموزه‌های الهی و در خدمت دین خداوند و راه خداوند و لاغیر، بی‌هیچ گونه چشم‌داشت دنیوی و سیاسی.

دوم- الگوی پیامبران الهی در دعوت دین و تبلیغ دینی که با خلوص دینی و خلوص نیت و صرفاً به قصد انجام وظیفه الهی همراه بوده است و نه چیز دیگر، همانا تأثیرگذاری معنوی اخلاقی مثبت بر مخاطبان بوده است و لاغیر.

سوم- کنش گران دینی و کارگزاران دینی که در کار تبلیغ دینی بوده‌اند («الذین یبلغون رسالات الله» -سوره احزاب، آیه ۳۹) (و هستند و خواهند بود) با همه وجود در خدمت این رسالت الهی معظم بوده‌اند و کم‌ترین تردید و تزلزلی نیز دراین‌باره نداشته‌اند و همه خطرات و مخاطرات آن را نیز به جان می‌خرند.

چهارم- مکانیسم دعوت دینی و تبلیغ دینی، مشارکتی کردن مخاطبان و به گفتگو کشاندن آنان دراین‌باره بوده است؛ به طوری که کنش گران و کارگزاران دینی از بحث و استدلال و برهان و دلیل معقول برای قانع کردن و مجاب کردن منطقی مخاطبان دعوت دین بهره می‌بردند.

پنجم- با وجود اینکه مخاطبان دعوت دین و تبلیغ دینی هیچ اجبار بیرونی در پذیرش آن ندارند، اما مسئولیت عواقب و پیامدهای ناشی از نپذیرفتن دعوت دینی بر عهده مخاطب است و نه مبلغ دین؛ و این خود یک الزام معنوی اخلاقی در عرصه دعوت به دین خداوند و تبلیغ دینی آموزه‌های الهی است.

در درون آیات قرآنی مرتبط با «دعوت دینی و تبلیغ دینی» در قرآن کریم(۱۶مورد آیه) ما شاهد حضور تعدادی از مفاهیم قرآنی کلیدی هستیم که سازنده و نشان‌دهنده معنای حقیقی ماهیت و هدف و کارکرد «دعوت به دین خدا» و نیز سازوکار «تبلیغ دین خدا» هستند. در اصطلاح تخصصی به این‌ها «فضای مفهومی؛conceptual space» و «میدان معناشناختی؛ semantic field» می‌گوییم؛ اما مهم‌ترین مؤلفه‌های ترکیبی قرآنی در اینجا که البته لحاظ همه آن‌ها برای فهم ماهیت دعوت دینی و تبلیغ دینی یک ضرورت منطقی و الزام معرفتی است، عبارتند از:

«علیک البلاغ/بلاغ للناس/ بلاغ المبین/بلاغا لقوم عابدین/ یبلغون رسالات الله/علینا الحساب/ و الله بصیر بالعباد / وما علینا الا البلاغ المبین/ فانما علیک البلاغ / و ما علی الرسول /الا البلاغ المبین/ ان علیک الا البلاغ /الا بلاغا من الله و رسلته / / و لینذورا به / انا الیکم المرسلون/ فان تولیتم/ فان تولوا/ فهل علی الرسل /فما ارسلناک علیهم حفیظا / ومن یعص الله و رسوله / و کفی بالله حسیبا».

پی‌نوشت: «فضای مفهومی» و «میدان معناشناختی» دعوت دینی و تبلیغ دینی در قرآن