امام حسن عسکری(ع) و تبیین فرهنگی پدیده غيبت برای شیعیان

اصغر منتظرالقائم،  استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان با بیان اینکه امام حسن عسکری(ع) در هشتم ربیع‌الثانی سال ۲۳۲ هجری قمری در شهر مدینه متولد شد، اظهار کرد: مادر ایشان، حُدیث نام داشت و کنیز بود. کنیه امام، ابومحمد، زکی و عسکری است که لقب عسکری به‌دلیل زندگی در پادگان نظامی شهر سامرا بيشتر مرسوم شده است. حضرت شش سال دوران امامت خود را تحت نظارت شدید خلیفه بود و روزهای دوشنبه و پنجشنبه باید نزد مأموران حکومت اعلام حضور می‌کرد، در اواخر عمر نیز به زندان گرفتار و به دستور خليفه معتمد مسموم شد و به شهادت رسید.

وی افزود: امام حسن عسکری(ع) از سوی پدر بزرگوارشان، امام هادی(ع) به‌عنوان امام معرفی شد و ایشان نیز چهار ماه پیش از شهادت، فرزندشان را به شیعیان خاص معرفی کرده و فرمود: به جانشینی فرزندم گواه باشید. یکی از یاران امام هادی(ع) به نام علی بن مهزیار می‌گوید که از آن حضرت پرسيدم: پس از شما به چه کسی رجوع کنيم، ایشان فرمود که عهد من بر عهده بزرگترین فرزندم، ابومحمد است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه حضرت پس از شهادت امام هادی(ع) در سال ۲۵۴ هجری، تحت نظارت شدید خلفا در سامرا زندگی می‌کرد، گفت: امام در این مدت ارتباطی با مردم و شیعیان نداشت، اما به علت انحرافات و شبهات زیادی که از سوی فرق غالی و منحرف برای مردم ایجاد شده بود، با توجه به لزوم مراقبت از دین و اعتقادات مردم، از طریق نامه‌ها، سفرا، کارگزاران و نمایندگانی که داشتند، نظرات خود را به مردم منتقل می‌کردند. با این وجود، غالیانی بودند که از عدم حضور امام سوءاستفاده کرده و مدعی دروغین امامت شدند، یا عده‌ای را به دروغ، نبی، نماینده و جانشین امام معرفی می‌کردند و امام نیز از طریق نامه‌های خود با این فتنه‌ها و شبهات مقابله می‌کردند. خصوصاً طی نامه‌ای به ابراهیم بن اسحاق نیشابوری، شیعیان را به پروا از خدا، تقوا و پارسایی در دین، کوشش و مبارزه در راه دین، راستگویی و ادای امانت، نیکی به همسایه، احسان به خویشاوندان، خوش‌اخلاقی و عبادت و سجده طولانی سفارش کرد و خطاب به شیعیان فرمود: موجب زینت ما باشید، نه موجب وهن و ننگ ما.

منتظرالقائم ادامه داد: امام اشکالات و دسیسه‌های غالیان، مخالفان و گروه‌های منحرف را با نامه پاسخ می‌داد؛ از جمله این افراد معتبر علمی و اجتماعی، یعقوب بن اسحاق کندی بود که به وجود تناقض‌ در قرآن اعتقاد داشت، این شبهه به اطلاع حضرت رسید، ایشان به یکی از یاران خود فرمود: اگر خداوند اراده دیگری از الفاظ قرآن که به نظر متناقض می‌آيند، داشته و آنها را در معنایی غیر از معنای برداشتی شما اراده کرده باشد،  چه خواهی گفت؟». شاگرد امام این نظر را به یعقوب بن اسحاق منتقل کرد و یعقوب سخن را سنجیده و درست یافت و گفت: چنین پاسخی جز از خاندان پیامبر(ص) نخواهد بود.

وی اضافه کرد: امام علی‌رغم درگیری با حکومت و نظارت شدید آنها، فعالیت‌های فرهنگی زیادی داشت، ۱۰۲ نفر شاگرد تربیت کرد و به تبیین مسائل فرهنگی مورد نیاز جامعه شیعیان پرداخت، به‌ویژه در آماده‌سازی اذهان مردم در زمینه غیبت و انتظار، یاران خود را به‌گونه‌ای تربیت کرد که مسئولیت‌های مربوط به دوران غیبت برای روند تاریخ تشیع را بپذیرند و آرام آرام برای دوران غیبت آماده شوند. امام عسکری(ع) با گفتار و رفتار خود پدیده نوین غیبت را برای شیعیان تبیین کرد، با سخنان و نامه‌های خود وجود مقدس امام زمان(عج) را به اطلاع دوستان خود می‌رساند و اثبات می‌کرد، چنانکه طی نامه‌ای تولد امام را به اطلاع شیعیان رساند و مسئله جانشینی آن حضرت را مطرح کرد. محمد بن علی‌ بن بلال می‌گوید که امام عسکری(ع) بار اول، یک سال پیش از وفات و بار دیگر ، سه روز پیش از وفات، جانشین خود، امام زمان(عج) را به ما معرفی کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان بیان کرد: امام عسکری(ع) در زمینه جلوگیری از انحراف عقیده شیعیان، تبیین مسئله ضروری غیبت به‌عنوان یک مسئله اجتماعی و فرهنگی و تربیت شاگردان، فعالیت مهم و پررنگی داشت، اگرچه تعداد شاگردان ایشان به علت مسائل امنیتی و محدودیت‌ها زیاد نبود  و به ۱۰۲ نفر می‌رسید و این افراد نقش مهمی در هدایت و راهبری جامعه شیعی داشتند.

وی با بیان اینکه از زمان امام صادق(ع) و امام کاظم(ع)، شبکه‌ای از وکلا در شهرها ایجاد شده بود، اظهار کرد: در دوران امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام عسکری(ع)، سازمانی مخفی از وکلا ایجاد شد که به‌صورت سلسله‌مراتبی، ارتباط شیعیان را با مرکزیت شیعه یعنی امام ایجاد می‌کردند. در هر شهری که تعداد شیعیان زیاد بود، مثل قم، ری و کوفه، وکلایی بودند که با وکیل‌الوکلا در بغداد ارتباط داشتند و واسطه ارتباط شیعیان با امام بودند، امام از این طریق مردم را هدایت و رهبری می‌کرد، آموزه‌های دینی را به آنها می‌رساند، اشکالات، سؤالات و شبهات مردم را پاسخ می‌داد، به امور خیریه و اوقاف شیعیان رسیدگی و خمس و زکات آنها را جمع‌آوری می‌کرد تا به دست شیعیان فقیر و محروم برسانند.

منتظرالقائم امام معصوم را شخصیتی تمام‌عیار و مجسمه اخلاق الهی دانست و بیان کرد: برای شناخت امام می‌توان به شاگردان و تربیت‌یافتگان توسط ایشان توجه کرد؛ حسین بن اشکیب سمرقندی، از شاگردان امام، متکلمان و محدثان بزرگ شیعه و خادم مقبره حضرت معصومه(س)، آن‌قدر راستگو و درستکار بود که به‌عنوان یکی از راویان مهم شیعه و محل رجوع مردم معرفی شد.

وی اظهار کرد: امام عسکری(ع) پنج چیز را نشانه شیعه در سبک زندگی می‌داند؛ خواندن ۵۱ رکعت نماز در شبانه‌روز، خواندن زيارت اربعين، انگشتر عقیق در دست راست کردن، استفاده از تربت امام حسین(ع) به‌عنوان مهر نماز و تلفظ بلند بسم الله الرحمن الرحیم است. آن حضرت نمونه عالی اخلاق و عامل به حکم خدا و فضائل اخلاقی بوده و به‌وِیژه در حسن خلق، احسان، راستگویی، ادای امانت و پارسایی در دین، اسوه و منحصر به فرد بود، به‌گونه‌ای که سردار ترک خليفه، صالح بن وصيف که مأمور سخت‌گيری به آن حضرت در زندان بود، می‌گويد: اين مرد روزها به روزه و شب‌ها به عبادت  مشغول است و جز عبادت، سرگرمی ندارد. امام عسکری(ع) سرانجام در هشتم ربیع‌الاول ۲۶۰ هجری قمری توسط خلیفه معتمد عباسی در سن ۲۸ سالگی به شهادت رسید.

گفت‌وگو از پریسا عابدی