چه مکان‌هایی برای اعتکاف مناسب است؟
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد حسنی با اشاره به اینکه یکی از بحث برانگیزترین مسائل مطرح در موضوع اعتکاف، همین مسئله مکان آن است، گفت: طبق روایات هر مسجدی که نمازهای یومیه و به‌خصوص جمعه در آن از سوی امام عادل شیعه، اقامه شود و نوعی جامعیت اجتماعی داشته باشد، می‌تواند از مصادیق مورد نظر روایات برای مکان اعتکاف باشد.
ماه رجب، ماه بندگی خدا و فراهم شدن زمینه‌ای برای راز و نیازی خالصانه و عاشقانه با خدای متعال است. افراد مختلف از کوچک و بزرگ، مرد و زن، جوان و نوجوان شور و شوق خاصی برای شرکت در مراسم معنوی اعتکاف دارند و تا سه روز با خود و خدای خویش خلوت کرده و توشه‌ای برای بهره‌وری بهتر از ماه مبارک رمضان برمی‌دارند. از این‌رو مکان اعتکاف همواره یکی از مسائل مهمی است که مورد توجه مسلمانان است و در این راستا ایکنا از قم به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد حسنی، مدرس و پژوهشگر و کارشناس مرکز پاسخگویی به سؤالات دینی و سردبیر نشریه دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث رفته است که گفت‌وگو با وی در ادامه از نظر می‌گذرد.
ایکنا ـ پیرامون موضوع اعتکاف و مسائل مرتبط با آن تحقیقات دامنه‌داری انجام داده‌اید و اخیراً نیز مقاله‌ای را با عنوان «تحلیل اختلاف الحدیثی روایات مکان اعتکاف در منابع روایی شیعه» در نشریه دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث به چاپ رسانده‌اید. لطفاً به‌عنوان مقدمه درباره اعتکاف و مکان آن بفرمایید.
یکی از شاخص‌ترین نمادهای عبودیت و دنیاگریزی عملی در میان احکام اسلامی اعتکاف است که توجه و اهتمام ویژه معصومان(ع) در پاسداشت آن، قابل توجه است. در منابع روایی و تاریخی این مسئله ثبت شده که رسول خدا(ص) که معمولاً در بخش پایانی ماه مبارک رمضان معتکف می‌شدند، به‌خاطر حضور در جنگ بدر موفق به انجام این عمل عبادی نشدند اما در سال بعدی آن را قضا کردند و به‌جای ده روز بیست روز را در مسجد معتکف شدند.
در میان احکام و آداب اعتکاف، مکان آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. «مسجد» به‌عنوان رسمی‌ترین نهاد فیزیکی مسلمانان، مکانی مشخص برای انجام این عبادت، تعیین شده است. اما در اینکه کدام مسجد مورد نظر شارع است، اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. شاید بتوان تصریح کرد که این چندگانگی نظرات فقهی، معلول تفاوت در روایات مربوط به این مسئله است.
ایکناـ منظور شما از اختلاف و تفاوت در روایات چیست؟
به‌طور کلی سه دسته روایت در مسئله مکان اعتکاف به دست ما رسیده است. برخی روایات به‌طور مشخص و انحصاری از مسجد الحرام، مسجد النبی، مسجد کوفه، بصره و یا مدائن به‌عنوان مکان اعتکاف، نام برده‌اند.دسته دیگر، مسجد جامع هر شهر را به‌صورت مستقل و یا در کنار مساجد قبلی معرفی کرده‌اند.
تعدادی از روایت هم وقوف در مسجد جماعت را با ویژگی‌های خاص، برای انجام یک اعتکاف مشروع، شرط دانسته‌اند.
در مقاله «تحلیل اختلاف الحدیثی روایات مکان اعتکاف در منابع روایی شیعه» تلاش شده با روشی نوآورانه، این روایات در سه دسته پیش‌گفته، چینش شوند و به نظرات فقهی متأثر از هر دسته اشاره شود؛ در پایان نیز با هدف رسیدن به فهم دقیق از مراد واقعی معصوم، اسباب اختلاف این روایات شناسایی و مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتند.
ایکناـ آیا نظر فقیهان در مسئله مکان اعتکاف جدی است؟
یکی از بحث برانگیزترین مسائل مطرح در موضوع اعتکاف، همین مسئله مکان آن است. در دیگر مسائل اعتکاف تقریباً اختلاف‌نظر چندانی بین فقهای شیعه وجود ندارد حتی می‌توان مدعی شد که با نظرات فقهی عالمان اهل سنت هم اشتراکات فراوانی وجود دارد. از آنجا که کتاب و سنت اصلی‌ترین منابع برداشت احکام شرعی هستند، لازم است که منشأ اختلاف‌ها را در آنها جست‌وجو کرد.
گاهی اختلاف در شیوه برداشت از آیات و روایات است و گاهی اختلاف ظاهری در خود متون، علت است؛ گاهاً نیز عوامل بیرونی و پیش‌فرض‌ها، فقیه را به‌سوی یک نظر و فتوا سوق می‌دهد.
در موضوع مکان اعتکاف، علاوه بر نقش‌آفرینی مبانی فقهی، گوناگونی متون روایی نیز در اختلاف فتاوا تأثیر داشته است. رفع اختلاف از ظاهر متون مقدس، می‌تواند بخش عمده‌ای از مشکلات را حل‌وفصل کرده و نظرات را به یکدیگر نزدیک‌تر کند.
ایکناـ درباره شیوه تحلیل و جمع بین این روایات متفاوت نکاتی بیان بفرمائید.
بررسی دقیق متون این روایات مشخص کرد که منشأ اصلی اختلاف در مفاهیمی مانند «مسجد جامع»، «مسجد جماعت»، «امام عدل» و «اقامه نماز جماعت» و یا ترکیب‌های ادبی زبان عرب مانند «حصر با ترکیب لا و الا» است. این اختلافات از بررسی دقیق و فنی حدود 15 روایت استخراج شده است که در ارائه یک تحلیل عالمانه بسیار مفید هستند.
این مفاهیم و ترکیب‌ها در بستر، لغت، ادبیات و زبان روایات، تحلیل و مصادیق و مراد اصلی آنها به دست آمد. برای نمونه، در برخی روایات اقامه نماز جماعت یا جمعه توسط «امام عدل» را از ویژگی‌های مکان اعتکاف نام برده‌اند که بررسی دیگر متون روایی نشان می‌دهد، مراد از امام عدل، انحصاری در امام معصوم ندارد و هر امام جماعت عادل شیعی را می‌تواند شامل شود.
ایکناـ در نهایت این روایات را چگونه جمع‌بندی کردید؟
بدون تردید عناوین مسجد جامع و مسجد جماعة قابلیت تطبیق بر مصادیق متعددی را دارند. برگزاری نمازهای جماعت یومیه و یا جمعه، شرط «جامع» بودن و یا «جماعة» بودن آن‌هاست. اینکه در مسجد جماعة نیز فقط امام معصوم(ع) باید اقامه جماعت کرده باشد، قابل اثبات نیست؛ بنابراین هر مسجدی که نمازهای یومیه و به‌خصوص جمعه در آن توسط امام عادل شیعه، اقامه شود و نوعی جامعیت اجتماعی داشته باشد، می‌تواند از مصادیق مورد نظر روایات باشد. به‌طور قطع، مساجد مکه، مدینه، کوفه و بصره و مدائن مصداق اکمل و افضل برای معتکف شدن خواهند بود؛ چراکه علاوه بر شرافت ذاتی و دارا بودن ویژگی‌های دیگر که در مساجد جامع و جماعت وجود دارد، اقامه نماز جماعت به امامت معصوم(ع) نیز در آنها ثابت شده است.
ایکناـ ضمن تشکر، اگر نکته‌ای دیگر وجود دارد در سخن پایانی بگویید.
بنده هم از شما تشکر می‌کنم و فقط در پایان اشاره کنم که علاقه‌مندان و پژوهشگران می‌توانند مقاله «تحلیل اختلاف الحدیثی روایات مکان اعتکاف در منابع روایی شیعه» را در شماره 14 مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث مطالعه کنند.
ان‌شاءالله خداوند توفیق درک فضیلت اعتکاف را به همه ما عنایت کند.
انتهای پیام
