سیدعباس میرداماد، مدرس و پیشکسوت قرآن و از شاگردان استاد مولایی، در گفتوگو با
خبرگزاری بینالمللی قرآن(ایکنا)، به ارائه تحلیل پیرامون ترتیل، تعریف ترتیل، شاخصههای یک ترتیل استاندارد و ترتیلهای خلیجی و ... پرداخت که در ادامه مشروح این گفتوگو تقدیم میشود؛
جناب استاد، در ابتدا ترتیل را تعریف نمایید و بفرمایید که چه ارتباطی میان ترتیل اصطلاحی و عبارت ترتیل در آیه 4 سوره مزمل: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا» وجود دارد؟در مقام تلاوت قرآن، همانطور که مستحضرید و همه دوستانی که فعالیت داشتهاند آگاهی دارند، روشهایی از نظر اسلوب و اصول قرائت در فضای عامه مطرح شده که آن روشها خیلی معروف شده است، روشهای حدر، تدویر و تحقیق که مبنای همه آنها ترتیل است و ترتیل به نوعی نظم و نظام تلاوت قرآن است که چند آیتم و فاکتور مهم را دارا است.
این فاکتورها را نام میبرید؟بله، از جمله میتوان به اصالت تلاوت، روان بودن تلاوت، توجه به قواعد و اصول ترجمان و مفاهیم، و رعایت آداب و حسن قرائت در تجوید اشاره کرد که همه اینها تکمیلا بر این اساس واقع شده که تلاوت آیات قرآن بر اساس یک نظم و نظامی باشد که مخاطب را نسبت به محتوا و موضوع آیات قرآن مجذوب کند و اساس این تلاوت باید بدین شکل باشد.
در مورد آیه 4 سوره مزمل هم توضیح میدهید؟در مورد آیه «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا»، در تفاسیر مختلف معانی زیادی اراده شده است، اما اصل مطلب به معنای پیوسته خوانی و روی اصول خواندن است که قرآن را بر اساس اصول بخوانید، اصول هم عبارت از همین چیزهایی است که با رعایت قواعد تجویدی و مبنایی به دست میآید.
به نوعی اگر از من خواسته باشید که نظری در مورد این موضوع بدهم، به نظر بنده، ترتیل یا عبارت خواندن اصولی، انتقال احساس درونی قاری و تلاوت کننده به مستمع و کسی است که خارج از موضوع دارد آیات را استماع میکند، یعنی من قاری به گونهای بتوانم تلاوت کنم که انتقال احساس درون خودم را به بیرون و مخاطب داشته باشم.
این تعریفی است که شخصا ارائه میدهم، در واقع صرفا رعایت همه قواعدی است که منتج شود به این که بتوان آیات را به گونهای تلاوت کرد که قاری احساس خودش را انتقال دهد و انتقال حسی اتفاق بیفتد، این تعریف شخصی بنده است.
چون «سخن از دل برآید، لاجرم بر دل نشیند»، اگر خود قاری اولا باور داشته باشد به آنچه که قرائت میکند و در وهله دوم مقید به رعایت آداب و احوال تلاوت باشد و سوم خودش قوای مدرکه و محسهاش برای او جذبه ایجاد کرده باشد، میتواند این را انتقال دهد، این مفهومی است که میتوان به صورت کلی برای ترتیل در نظر گرفت.
مبنا و اصول همه این روشها بر اساس ترتیل بوده، ترتیل یعنی تلاوتی که نه سرعت دارد و نه کُند است، بلکه یک سیر روان دارد، در این سیر روان البته همه اصول و قواعد مربوط به آن اعم از تجوید و حسن تلاوت نیز رعایت میشود.
مبنای یک تلاوت عاری از هر گونه تخطئه و حواشی، ترتیل است که هم سرعت دارد و در عین حال سرعت ندارد، هم مفهومی است و هم قاعده اصول در آن مستتر است و هم میتواند آن زیبا خوانی را نیز در آن مشاهده کرد.
نقش جلسات سنتی آموزش قرآن را در بالا بردن سطح کیفی ترتیل چگونه ارزیابی میکنید؟به عنوان کسی که ترتیل خواندهام و یک دوره کامل ترتیل را به علاقهمندان ارائه دادهام و یک مقدار هم در این زمینه مطالعه داشتهام، در این زمینه فکر میکنم در جامعه خودمان بیشتر به تحقیق توجه کردهایم تا ترتیل و اصول تلاوت را بر آن مبنا گذاشتهایم که البته اشکالی هم ندارد و آن هم در نوع خودش قابل تحسین است.
هر گونه که تلاوت قرآن به نوعی بتواند بر روح افراد و آحاد جامعه تاثیرگذار باشد خوب است، اما در ترتیل کمتر توجه شده است، البته ناگفته نماند که اخیرا من تلاوتهایی از برخی مرتلان میشنوم که گمنام هستند و نام و عنوانی هم ندارند، اما ترتیل را به زیبایی اجرا میکنند و میخوانند و این مسأله این پیام را دارد که ذهنیتها دارد به سمت ترتیل میرود و جای خوشحالی دارد.
من اصول کلی این که حالا بتوان در جلسات چنین ظرفیتی ایجاد کرد را نه نفی میکنم و نه اثبات، چون خود ما هم در این جلسات به قرآن تمایل پیدا کردهایم که تلاوت ترتیل هم بخوانیم و در حیطه کاری خود قرار دهیم.
به گمان من آنچه که الآن میتواند ظرفیتی را ایجاد کند که قرا به سمت ترتیل خوانی هم بروند باید کسانی که در تحقیق مسلط هستند و موفق شدهاند که به یک جامعیت کلی در تلاوت برسند و رعایت آداب و اصول تلاوت تحقیق را که شیوه آرام و کُند است داشته باشند شناسایی شوند و اگر اینها را بتوانیم در یک فضای مستقل از جلسات بیاوریم و اینها به صورت منافسه آیات را بخوانند و فرکانسی ایجاد شود که آن فرکانس به طول موجی در قرائت مشترک برسد و به اشتراک این تلاوت جمع بشود و به اجماع برسد خیلی خوب است.
البته در ماه مبارک رمضان که صدا و سیما ترتیلخوانی را پخش میکند میبینم که دوستانی که کنار هم هستند در ظاهر ترتیل میخوانند اما به دلیل این که از نظر آوا، نوا، نغمات، جوهره صدا و نحوه تلاوت آنها به درستی انتخاب نشدهاند، اغلب هارمونی و نظام موزونی را در آنها نمیتوانید پیدا کنید.
در حالی که فرد فرد آنها در تلاوت خیلی قاریان خوبی هستند، لذا پیشنهاد من برای این که ترتیل توسعه پیدا کند و ترتیل خوانی به عنوان یک شیوه جذاب در جامعه اوج بگیرد و جای خود را بیش از پیش پیدا کند این است که تمامی کسانی که در تحقیق جایگاهی پیدا کردهاند و در دوران جوانی به سر میبرند، بتوانند در جلساتی دور هم جمع شوند و این نحوه تلاوت را حداقل فی ما بین خودشان مبنا بگذارند تا بتوانند بر اساس این یک ساختاری تعریف کنند، بدیهی است که در ادامه افراد دیگری که در تحقیق رشد کردهاند نیز به این جمع خواهند پیوست و ظرف دو تا سه سال آینده، ترتیل خوانهای خوبی را خواهید دید.
بحث دیگری که این روزها بسیار هم داغ است مربوط به ترتیلهای موسوم به خلیجی است، تحلیل شما در مورد این ترتیلها چیست و آیات آنها را ترتیلهای مخربی میدانید یا مفید هستند؟چون بحث قرآن مطرح است، احتیاط میکنم که بگویم این خوب است یا بد است، چون از نیت قاریان آنها خبر ندارم و نمیدانم این قاریان به چه نیتی قرآن خواندهاند، آیا نیت آنها تقرب الی الله بوده یا خدای ناکرده برای امیال دیگری بوده است و نمیخواهم در مقام قضا و قضاوت نسبت به خود قاریان آنها قرار بگیرم.
اما در مورد نحوه تلاوت، بالاخره یک تلاوتهایی اجرا شده و جایی برای خودش تعریف کرده است، من به دلیل این که در سلیقه مخاطبان هم نمیخواهم ورود کنم، چون بحث آوا و نغمه مطرح است و آن نغمه جذبه را ایجاد میکند و مخاطب در یک آن، میتواند بدون توجه به اساس و قواعد اصولی تلاوتها تحت تاثیر قرار گیرد.
در مورد این تلاوتها هم نباید خیلی حساس باشیم، ضمن این که در مقام رقابت هم نمیخواهیم خودمان را با آنها ببینیم چون قدمت تلاوت ایرانیان و حسن تلاوت و حفظ اصول آنها بعد از مصریها، قابل توجه است، ایرانیها جایگاه رفیعی دارند هم از نظر تعداد قرا و نحوه کرسیهای تلاوت و ...، در جامعه جهانی ایرانیان را میشناسند، لذا در مورد ترتیلهای خلیجی و تلاوتهای آنها نظری ندارم، آنها هم باید باشند ولی ما باید بتوانیم خودمان را به جایی برسانیم که از نظر حسن تلاوت ترتیل بتوانیم ما هم برای خودمان جایگاهی داشته باشیم، همچنان که در تحقیق به این جایگاه دست یافتهایم.
به عنوان آخرین سؤال، نظر شما در مورد نقش رسانه در رسیدن ترتیل به نقطه ایدهآل چیست؟من ضمن آنکه اعتقاد دارم رسانه نقش اساسی و اصولی را در این دوره از زندگی ادواری بشری ایفا میکند، برای این که دسترسیها زیاد شده، فضای دسترسی عموم زیاد شده و تعلق عموم در رجوع به آنها زیاد شده است، رسانهها صرف نظر از آنکه چقدر تاثیر بگذارند در رشد این موضوع و دسترسیهای افراد به این ماجراهای مثبت قرآنی، به نظر من بیش از پیش رسانه باید به این سمت برود که تبلیغات سوء و سوءنیتهای تبلیغی رسانههایی که معاند و ملحد هستند را خنثی کند؛ چراکه این رسانههای معاند بنا دارند که این فضا و تلاوتها را از جامعه بشری بگیرند.
بنابراین نقش اصلی رسانه، صرف نظر از این که بتواند شور و اشتیاقی را ایجاد کند یا اقبالی را در این موضوع فراهم کند، بیشتر باید ذهنش را متوجه خنثی کردن این توطئهها نمایند که اهداف جریان مقابل قرآنستیزی است، البته این راه در کشور در حال پیمودن است.
کشور ما، یک کشور جوان است و باید مدیریت رسانه قویتر شود و تعهدات افراد نیز بیشتر شود و البته حسن سلیقه در این موضوع هم تعیین کننده است، یعنی با سلایق بهتری که بتوان مردم را به سمت این مقوله جالب توجه و معنوی ارشاد و هدایت کرد، چون جامعه الآن دستخوش بسیاری از حواشی و فشارها است که از جوانب مختلف به آن میرسد و اینجا اگر رسانه بتواند نقش کلی و رسالت کلیاش را به درستی ایفا کند، فکر میکنم که میتواند جلوی بخش عظیمی از عنادهای پیش گفته را بگیرد.
ممنون از این که این گفتوگو را با ما داشتید، در پایان اگر نکتهای باقی مانده بفرمایید.من از شما و همه عزیزان در حوزه رسانهای محترم ایکنا که تلاششان در توسعه، بسط و نشر معارف و مفاهیم قرآنی است تشکر میکنم، امیدوارم ان شاألله خداوند توفیقاتی را که به شما و همه همکاران محترم و مسئولان محترم ذیربط عنایت کرده بیش از پیش افزون کند و ان شاءالله ثمراتی که الآن به صورت ظاهری میبینید، باقیات و صالحاتی باشد برای شما و همه خدمتگذاران به ساحت مقدس قرآن.