انطباق مضامین دعای «الهی عظم البلاء» با آموزه‌های قرآنی و روایی

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام سروش محلاتی چند روز پیش در قالب فایلی صوتی به تشریح مضمون دعای مشهور به دعای فرج «الهی عظم البلاء و برح الخفا» پرداخت و با بیان اینکه سند این دعا معتبر نیست، گفت: «ادبیات بخش نخست این دعا واجد تعبیرات متعارف در ادعیه نیست، بلکه دعاهایی است که شخص در حالی که دنیا را کاملاً تیره، تاریک و سیاهی مطلق می‌بیند بر زبان می‌آورد، زیرا این تعبیرات بسیار سنگین است: «وَ ضَاقَتِ الْأَرْضُ وَ مُنِعَتِ السَّمَاءُ» امروزه از این تعبیرها به کار می‌بریم، زیرا تحت تأثیر دعاهایی مانند این دعا بوده و هستیم، ولی اینکه چنین ادبیاتی در فرهنگ ما رواج داشته باشد، بعید است.» در همین باره با حجت‌الاسلام اباذری، کارشناس حوزه مهدویت، گفت‌وگویی داشتیم و سند و محتوای این دعا را بررسی کردیم.

اباذری در این گفت‌وگو اظهار کرد: در رابطه با دعای «الهی عظم البلا» در دو بخش مطالبی را بیان می‌کنم؛ بخش اول در رابطه با سند دعا و بخش دوم در رابطه با محتوای دعاست. در رابطه با سند، سه نکته را یادآور می‌شوم؛ نکته اول این است که این دعا را چند نفر از بزرگان و از قدمای ما در آثار خودشان آوردند؛ از جمله مرحوم «ابن‌مشهدی» از علمای قرن ششم و هفتم که در «المزار الکبیر» این دعا را ذکر کردند. اهل علم به اهمیت و وثاقت این اثر آگاهی دارند. ایشان در خصوص این دعا تصریح دارند که خواندن این دعا استحباب دارد. تا زمانی که روایت بودن یک دعا برای یک محقق و محدث ثابت نشود، هیچ وقت تعبیر استحباب را برای آن دعا به کار نمی‌برد. ثانیاً ایشان تصریح می‌کنند که این دعا از امام زمان(عج) روایت شده است.

ذکر سند در آثار سید بن طاووس

وی افزود: دومین عالمی که این دعا را در آثار خود ذکر کرده، مرحوم «سید بن طاووس» است. ایشان خودش در زمینه دعا تبحر بسیاری دارند و دعا در کنار نام ایشان تجلی پیدا می‌کند. سید بن طاووس از علمای قرن شش و هفت بود و در کتاب شریف «جمال الاسبوع» این دعا را آوردند. سومین عالمی که این دعا را ذکر کرده، مرحوم شهید اول از علمای قرن هشتم بود که در کتاب «المزار» خودشان این دعا را آوردند. پس دعایی نیست که برای امروز و دیروز یا پانصد سال پیش باشد و بعد از این بزرگان، علمای دیگری نیز این دعا را در آثارشان ذکر کردند؛ از جمله مرحوم طبرسی و مرحوم کفعمی.

اباذری ادامه داد: نکته دوم درباره سند این دعا این است که ما قاعده‌ای به نام «تسامح در ادله سنن» داریم. این قاعده به معنای آسان‌گیری در سندیت احکام مستحب است. فقها ما بر اساس روایاتی که در این زمینه وجود دارد و به نام اخبار «من بلغ» شناخته می‌شوند، تصریح کرده‌اند که اگر یک خبری به شما رسید مبنی بر اینکه فلان عمل مطلوبیت دارد و فلان مقدار پاداش دارد، حتی اگر سندش هم اثبات نشود، ولی اگر فردی این کار را انجام دهد مأجور است و پاداش می‌برد.

تفاوت دعا با روایت

وی افزود: نکته سوم اینکه تفاوتی میان بیانات معصومان(ع) یا همان روایات و ادعیه وجود دارد. در رابطه با بحث روایت اگر اثبات نشود یک خبری از ناحیه معصومین(ع) صادر شده است، اصلاً نمی‌توانیم آن را روایت بنامیم و به آن استناد کنیم؛ اما در باب دعا مسئله متفاوت است. دعا یعنی گفت‌وگوی انسان با خالق و آفریدگار هستی. یک زمان دعایی که شما با آن با خداوند گفت‌وگو می‌کنید مأثور است، یعنی ثابت شده از معصوم است که خب نور علی نور است؛ ولی اگر دعا از ناحیه معصوم نبود، در صورتی که محتوای آن با کلیات قرآن و روایات مطابق باشد هیچ منعی ندارد و شما می‌توانید با خدای خودت نجوا داشته باشی و با خدای خودت سخن بگویی. البته بهتر است که انسان برای دعا کردن از دعاهای مأثور بهره ببرد.

کارشناس مهدویت تصریح کرد: در رابطه با بحث محتوای دعا باید بیان کنم، فضا و شرایطی که در ابتدای دعا ترسیم شده گویای آن است که بلا و مصیبتی پیش آمده و طرف مضطر شده است. اصلاً بحث فرج که در شرایط عادی مطرح نمی‌شود. همان طور که مرحوم طبرسی در کتاب «کنوز النجاح» اشاره کردند، این دعا دعایی است که حضرت مهدی(عج) به محمد بن احمد یاد دادند. محمد بن احمد در آن زمان به جرم شیعه بودن تحت تعقیب بود و قرار بود بازداشت و اعدام شود. به همین جهت امام(ع) این دعا را به ایشان یاد دادند تا اینگونه حاجت خودش را مطرح سازد. پس فرازهای اول دعا ناظر به شرایطی خاص و اضطراری است؛ مثل شرایط کنونی که ناشی از شیوع ویروس کروناست.

وساطت فیض اهل بیت(ع)

وی یادآور شد: سیری که دعا طی کرده بسیار زیباست. در بخش اول ما نزد خداوند می‌رویم و گرفتاری خود را عرضه می‌کنیم. در گام دوم آبرومندان در نزد خداوند را واسطه قرار می‌دهیم. در بخش سوم دو شخصیت عظیم‌الشأن در نزد خداوند را، که مقربترین بندگان در نزد پروردگارند، مورد خطاب قرار می‌دهیم و از آنها درخواست می‌کنیم که به داد ما برسند. اینکه در ابتدای دعا به درگاه خداوند رفتیم در حقیقت اقرار به توحید بود و اینکه در مرحله بعد به در خانه پیامبر خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع) آمدیم به این جهت است که خداوند نصرت و فیض خودش را از طریق آنها به ما افاضه می‌کند. زمانی امام صادق(ع) با گروهی از اصحاب غذا میل می‌کردند. وقتی غذا تمام شد، حضرت دست به دعا برداشتند و فرمودند که خداوندا تو را سپاس می‌گوییم به خاطر نعماتی که از تو به ما و از جانب رسول تو به ما رسیده است.

اباذری در پایان گفت: ابوحنیفه هم که در آن مجلس حضور داشت به حضرت اعتراض کرد و گفت: آیا برای خداوند شریک قرار دادی؟! امام در پاسخ فرمودند: مگر آیه 59 و 74 سوره توبه را نخواندی؟ پس رسول خدا واسطه فیض و رحمت الهی است و روشن شد که فرازهای این دعا تماماً ریشه‌های قرآنی دارد. در نهایت دعا هم از امام زمان(عج) استمداد می‌طلبیم، چراکه حجت زمان ایشان هستند. در نتیجه دعا کاملاً با معارف عقلی و قرآنی و روایی منطبق است.