تولید نظرات جدید برای موفقیت در جهاد علمی قرآنی

آزاده عباسی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث در گروه علوم قرآن و حدیث در گفت‌‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، درباره وضعیت نظریه‌پردازی در حوزه علوم قرآن از سوی اساتید این حوزه و ارزیابی ایشان از وضعیت نظریه‌پردازی در زمینه علوم قرآن و رشته‌های قرآنی با توجه به اینکه نظریه‌پردازی از ملزومات جهاد علمی برشمرده می‌شود، گفت: نظریه‌پردازی در زمینه علوم قرآنی از رونق چندانی برخوردار نیست؛ البته منظورمان این نیست که کلاً تعطیل باشد، اما نیازمند تلاش‌های بیشتری در این زمینه هستیم و اگر بخواهیم در بحث جهاد علمی در مباحث قرآنی موفق باشیم باید به تولید نظرات جدید و برگزاری کرسی‌های نظریه‌پردازی توجه بیشتری مبذول شود.

وی با اشاره به جایگاه جهاد علمی در اسلام، اظهار کرد: قبل از ورود به بحث جهاد علمی لازم است که کمی در مورد جهاد توضیح بدهیم. گاهی برای رسیدن به امری تلاش‌های بسیاری انجام می‌شود و این تلاش‌ها تا رسیدن به نتیجه معمولاً ادامه دارد. امام علی (ع) می‌فرماید: «من طلب شیئا و جدّ وجد» هر کس برای رسیدن به چیزی تلاش کند عاقبت به آن دست می‌یابد. به‌ طور کلی جهاد به معنای تلاش و کوشش زیاد است، اما نکته مهم آن که هر تلاش و کوششی جهاد نیست. به عبارت علمی میان تلاش و جهاد، رابطه عموم و خصوص منطقی برقرار است. در مفهوم دینی، منظور از جهاد تلاشى است كه در مقابل یك خصم باشد. برای نمونه مجاهدت با نفس، مجاهدت در مقابل شیطان، جهاد در میدان نظامى، مواجهه‌ با یك دشمن است؛ مواجهه‌ با یك معارض است.

این استاد دانشگاه افزود: باید توجه کنیم که معمولاً جهاد به معنای جنگ در راه خدا به کار می‌رود، اما با توجه به روایات اسلامی و دینی این نکته شایان ذکر است که جهاد معنای وسیع‌تری دارد و به هر تلاشی در راه خدا جهاد گفته می‌شود. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «الله الله فی الجهاد باموالکم و انفسکم و السنتکم فی سبیل الله؛ خدا را خدا را در جهاد کردن با مال‌ها و جان‌ها و زبان‌هایتان در راه خدا!»

عباسی بیان کرد: از سویی دیگر اگر آیات و روایات را تورق کنیم به اهمیت بسیار مسئله علم‌آموزی و تعلم برمی‌خوریم و اینکه آموختن برای هر فرد مسلمان یک فرضیه به شمار می‌آید. قرآن کریم اهمیت این مسئله را در قالب سؤالی مطرح می‌کند و آن اینکه «آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند برابرند؟» بعد از بررسی تمامی آیات و روایات این نکته به دست می‌آید که در زمینه تعلیم و تعلم نه تنها تلاش لازم است که باید تلاش بیشتری نیز مبذول شود .

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث در رابطه با تحقق جهاد علمی به معنای واقعی کلمه، عنوان کرد: امروز ما در زمینه‌ علم نیازمند تلاش بسیار هستیم؛ اگر موانعى وجود دارد، باید این موانع را برداریم، دقیقاً مثل جهاد و نبرد در جبهه‌های جنگ که خاکریز به خاکریز و سنگر به سنگر پیشروی لازم است، در زمینه جهاد علمی نیز مسئله چنین است. جهاد علمی زمانی به‌ صورت کامل محقق می‌شود که موانع آموزش به‌طور کامل برطرف و زمینه برای پیشرفت و تولید علم باز شود و البته این مسئله امری زمان‌بَر است و در طول سالیان زیاد به ثمر می‌نشیند و نمی‌توان منتظر بازدهی یک‌شبه بود. اگرچه برخی کارهای مقطعی لازم است، اما پایدار نیست .

وی ادامه داد: مقام معظم رهبری در این زمینه مطالبی را فرموده‌اند: «دوستان اشاره كردند به برنامه‌ریزى سیصد ساله. البته من اعتقادى به سیصد سال برنامه‌ریزى ندارم؛ اما این فكر را، این روحیه را مى‌پسندم كه احساس كنیم در سى سال گذشته، ما قدم اول هستم؛ 10 قدم بخواهیم برداریم، می‌شود سیصد سال دیگر. باید بدانیم قدم‌هاى اول هستم، باید بدانیم می‌توانیم قدم‌هاى بلندترى را برداریم؛ این احساس باید به‌وجود بیاید و من اعتقادم این است كه این احساس حتماً به‌ وجود مى‌آید؛ كما اینكه این حركت عظیم علمى، این نوآورى علمى، این تولید علم، این پرداختن به مرزهاى دانش، به فكرمان نمی‌رسید كه شدنى باشد؛ خوب، مطرح شد، گفته شد، دنبال‌گیرى شد؛ امروز شما ثمراتش را مشاهده می‌كنید. بنابراین می‌توانیم قدم‌هاى بلندتر را برداریم، می‌توانیم كارهاى بزرگى را انجام دهیم.»، (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اساتید دانشگاه‌ها ۱۳۸۹/۰۶/۱۴ ).

ارتباط جهاد علمی و آزاداندیشی

عباسی در پاسخ به این سؤال که جهاد علمی و آزاداندیشی چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟ عنوان کرد: مفهوم آزاداندیشی در ابتدای امر بسیار ساده و واضح به نظر می‌رسد، اما با دقت در آن، به زودی روشن می‌شود که عمق معنایی آن همراه با پیچیدگی است. بحث درباره مفهوم آزاداندیشی خارج از بحث فعلی ماست. اما به این نکته بسنده می‌کنیم که یکی از ویژگی‌های مهم جامعه پویا تولید پیوسته دانش در آن است. تولید دانش نیز نیازمند وجود مقدماتی است كه آزاداندیشی از مهم‌ترین آن‌هاست. به عبارت دیگر در مسیر تولید دانش راهی غیر از آزاداندیشی وجود ندارد و البته در این مسیر موانعی هم وجود دارد. همچنان که برای رسیدن به پیروزی در جهاد تلاش می‌شود و یک به یک موانع برطرف می‌شود، در آزاداندیشی نیز مسئله چنین است و باید همه موانع برطرف شوند و اساساً تا آزادانه اندیشیده نشود و آزاداندیشی وجود نداشته باشد، اصلاً جهادی محقق نخواهد شد.

وی درباره اینکه برای موفقیت در عرصه جهاد علمی در چه عرصه‌هایی باید آمادگی داشته باشیم؟ بیان کرد: برای موفقیت در زمینه جهاد علمی باید زیرساخت‌های مناسب در همه زمینه‌ها فراهم شود. از تربیت اساتید گرفته تا تربیت نیروهای توانمند، مهیا کردن آزمایشگاه‌ها و سایر ملزومات و همه این امور بعد از آن است که افراد جامعه در زمینه‌های روحی و معنوی به درجه آمادگی رسیده باشند و بخواهند که در مسیر جهاد علمی گام بردارند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث افزود: رهبر انقلاب اسلامی به این امر مهم اشاره کردند و فرمودند: «ما باید بر ثروت علمى بشر بیفزاییم. نگویند نمى‌‏شود؛ مى‏‌شود. یك روزى بشریت فناورى ریزترین‌ها - نانوتكنولوژى - را نمى‌‏شناخت، بعد شناخت. امروز صد تا میدان دیگر ممكن است وجود داشته باشد كه بشر نمى‌‏شناسد؛ اما مى‌‏توان آن‌ها را شناخت و جلو رفت. البته مقدمات دارد؛ اما آن مقدمات را هم مى‏‌شود با همت فراهم كرد. من یك روز در مجموعه‏ جوان‌ها و اهل دانشگاه گفتم من توقعم زیاد نیست؛ من این را از شما جامعه‏ علمى كشور توقع مى‌‏كنم كه شما پنجاه سال دیگر - پنجاه سال، نیم قرن است - در رتبه‏ بالاى علمى دنیا قرار داشته باشید؛ این توقع زیادى است از یك ملت با استعداد؟ اما اگر بخواهیم این اتفاق بیفتد، از الان باید سخت كار كنیم. شرطش تنبلى نكردن است؛ غفلت نكردن است؛ خست نورزیدن است؛ از ورود در این راه وحشت نكردن است و میدان دادن و پرورش نخبگان علمى است.»، (بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار مسئولان و كارگزاران نظام جمهورى اسلامی، 29/3/1385 ).

وی در جواب این پرسش که آیا در تولید علم باید به علم غربی بی‌توجه باشیم؟ بیان کرد: در این زمینه نمی‌توانیم به‌صورت مطلق پاسخ دهیم، یعنی نمی‌توانیم بگوییم کلاً هر آنچه غربی‌ها از جنس علم تولید کرده‌اند قابل پذیرش نیست و ما باید خودمان آن را تولید کنیم. این رویکرد غیرعقلانی است و دوباره پیمودن راهی است که قبلاً رفته شده. همچنان که قرآن می‌فرماید باید اقوال را شنید و از بهترین آن تبعیت کرد. هر جا که لازم بود و ضرری نداشت می‌توان از دستاوردهای علمی غربیان استفاده کرد. اما اگر در زمینه‌های علمی این مطلب مشخص شد که حرفی خلاف باورها و اعتقادات زده می‌شود و یا با مشکلاتی همراه است، می‌توانیم مسیر جدید را تعریف کنیم و این مسئله نوعاً در زمینه‌های علوم انسانی رخ می‌دهد و جامعه ما در این زمینه نیازمند تلاش بیشتر است.

عباسی درباره چالش‌هایی بین خودباوری علمی و جهاد علمی و اینکه آیا این موارد در راستای هم هستند و یا در جامعه ما بین این دو فاصله افتاده است؟ اظهار کرد: اصولاً در هر زمینه‌ای برای دست‌یابی به موفقیت، افراد نیازمند خودباوری هستند. اینکه افراد باور کنند که می‌توانند و دستیابی به هدف امری محال نیست. در روانشناسی مباحث بسیاری در مورد ارتباط میان موفقیت و خودباوری وجود دارد. خودباوری زمینه‌ساز خودشکوفایی است، یعنی از استعدادهایمان بیشترین بهره را می‌بریم و نسبت به عیوب جسمانی و ناتوانی‌های خودمان دیدگاهی واقع‌بینانه پیدا خواهیم کرد. با احساس یکی بودن با جامعه، نسبت به دیگران احساس مسئولیت و تعهد می‌کنیم و نیز نسبت به اعمال خودمان همان حس را داریم. دارای پندارهای واقع‌گرا هستیم و با محیط اطراف‌مان تا اندازه‌ای که ضرورت دارد سازگار می‌شویم. برای خودمان سطحی از سازگاری را تعیین می‌کنیم تا بتوانیم به‌ راحتی و با موفقیت به زندگی ادامه دهیم و به بودن مقداری از تعارضات و محرومیت‌ها در زندگی‌مان واقف هستیم. همچنین پایه و اساس کار ما تفکر، آگاهی، تعادل و خودباوری است. در هر شرایط، زندگی طبیعی‌مان را حفظ کرده و می‌کوشیم ضمن بهره بردن از مواهب زندگی، توانایی‌هایمان را بشناسیم و آن را رشد دهیم و به قله سربلند خودباوری و خودشکوفایی هر چه بیشتر نزدیک شویم.

وی ادامه داد: در جامعه امروز برای آنکه بتوانیم در زمینه جهاد علمی موفق‌تر باشیم و قلل علمی را فتح کنیم باید میزان خودباوری افزایش یابد و باور کنیم که ما می‌توانیم .

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث با اشاره به چگونگی فرهنگی شدن جهاد علمی، بیان کرد: اولاً باید توجه کرد که اصولاً فرهنگ‌سازی کاری عمیق و زمان‌بر است و تغییر یک فرهنگ، یک‌شبه اتفاق نمی‌افتد؛ اما با مشخص کردن ابعاد و ضرورت‌های جهاد علمی برای افراد جامعه تا حدود زیادی می‌توان به این مهم دست یافت. به نظرم برای اینکه جهاد علمی را به صورت یک فرهنگ درآوریم نیازمند یک عزم ملی و جهاد همه‌جانبه هستیم.

لیلا شرف