آفت‌زا بودن بررسی واژگان قرآنی بدون توجه به تحول معنایی

به گزارش ایکنا، سیدعلی حسینی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 14 اسفند، در نشست علمی «حوزه معنایی تربیت در قرآن کریم و جایگاه تزکیه در آن» با بیان اینکه بنده موافقم واژه تربیت از ریشه «ربو» باشد زیرا اگر از رب باشد لازمه آن این است که تربیت بعد از دوره بلوغ باشد، گفت: رب به معنای مالک و مدبر است و براین اساس مفهوم تربیت این است که انسان را طوری تربیت کنیم که بتواند مالک و مدبر باشد نه اینکه مالکیت و مدبریت خدا را بپذیرد و در برابر او تسلیم باشد.

وی با بیان اینکه مصدر تربیت در قرآن به کار نرفته بلکه مشتقات آن به کار رفته است، بنابراین نمی‌توان گفت قطعا از ریشه ربو هست، افزود: در لسان قرآن و سنت، آگاهی و اختیار متربی در امر تربیت، بسیار برجسته است و این آگاهی زمانی است که فرد بتواند  قدرت انتخاب داشته باشد که عمدتاً در سن 15 سالگی رخ می‌دهد؛ البته تربیت از قبل تولد تا 20 سالگی است گرچه عمده آن تا 15 سالگی است، بنابراین دوسوم این دوره 20 ساله، زمینه‌سازی برای تربیت است.

وی افزود: معنای تربیت هم این است که کودکان را طوری تربیت کنیم که  خدا را مالک و مدبر خود بدانند، بنابراین تربیت هم باید در ذیل واژه رب معنا شود. البته واژه تربیت، ابتدا معطوف به رشد و نمو جسمی بوده، ولی به تدریج توسعه معنایی یافته و رشد و نمو روحی را هم شامل می‌شود.

حسینی با بیان اینکه واژه تربیت اصلاً در قرآن به کار نرفته است، اظهار کرد: در روایات هم چندین مورد به کار رفته ولی باید ببینیم که از کدام ریشه است. پیامبر(ص) فرمودند: ان بنی هذین ربیتهما صغیرتین و دعوت لهما کبیرین؛ این دو فرزند را در کودکی بزرگ و برای بزرگی آنها دعا کردم؛ حال این سؤال مطرح است که آیا دعاکردن برای بزرگسالی آنها جزء تربیت هست یا خیر؟ اگر دعاکردن برای پرورش باشد جدا آوردن آن معنا ندارد. در روایت دیگری داریم که «کفلت یتیما و ربیت صغیرا»؛ یتیمی را کفالت کردی و او را بزرگ کردی که مراد همان رشد و نمو جسمی است و نه پرورش دادن و تربیت او.

تمایز بین تربیت و تزکیه

وی تأکید کرد: البته روایتی داریم که پیامبر(ص) فرمودند: ادبنی ربی؛ مرا خدا تربیت کرد نه ابوطالب و عبدالمطلب و این دو بزرگوار او را بزرگ کردند. در مجموعه روایات، 10 تا 15 مورد تربیت به کار رفته و مراد از آنها هم رشد و نمو جسمی است و فقط یکی دو مورد را می‌توان عام در نظر گرفت. به نظر بنده هدایت و رشد واژه گسترده‌ای در قرآن است که آن را می‌توان به جای تربیت در نظر گرفت و در روایات هم واژه تأدیب به کار رفته است. امام صادق(ع) فرموده‌اند: تجب علی الوالد للولد ثلاث خصال؛ تحسین اسمه ...و المبالغة فی تادیبه؛ که واژه تأدیب به کار رفته است بنابراین واژه تربیت به معنای پرورش در آیات و روایات چندان مدنظر نبوده است.

حسینی‌زاده افزود: گفته شده  در آیه شریفه «قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما» تربیت عام مطرح است؛ یعنی هم رشد و نمو جسمی و هم معنوی ولی قرینه قوی برای این مسئله نداریم ضمن اینکه واژه صغیر قرینه بر رشد و نمو جسمی هم هست، همچنین در ماجرای حضرت موسی(ع) فرعون او را بزرگ کرد ولی تربیت نکرد وگرنه بر خلاف هدف او قدم بر نمی‌داشت.

لزوم توجه به توسعه معنایی واژگان در قرآن

همچنین حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمود طیب حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه هم در سخنانی با بیان اینکه کلمه ربا/ یربوا به معنای غذادادن و رشددادن مادی است، گفت: با مراجعه به برخی معجم لغت‌ها(المعجم البسیط) می‌فهمیم که  ربو در باب تفعیل صرفا به معنای غذادادن و رشد جسمی به کار می‌رفته ولی بعداً تحول و توسعه معنایی یافت و به معنای رشد قوای عقلی و اخلاقی هم به کار رفته است.

وی افزود: گروهی از دانشمندان مصری که کتاب البسیط را نوشته‌اند در مورادی که تشخیص دهند واژه‌ای دچار تحول شده، جلوی آن علامت می‌زنند و اگر 200 سال بعد از اسلام دچار تحول شده جلوی آن «مو» به معنای مولد می‌گذارند که نشانه تحول از قرن دو به بعد است و کلمات جدید را مسحدثه می‌گذارند ولی اینکه در دوره جاهیت چه تحولی دارد، نمی‌آورند و در واقع آن را جزء مأموریت خود تعریف نمی‌کنند.

طیب حسینی با بیان اینکه اگر امروز واژه تربیت اسلامی در افواه عمومی رایج است نباید همین مفهوم را هم در قرآن دنبال کنیم به واژه رب اشاره و تصریح کرد: براساس البسیط، «رب الولد» به معنای این است که سرپرستی او را برعهده گرفت و متعهد شد به او غذا برساند و او را رشد دهد و تأدیب کند؛ در ادامه هم اسم فاعل آن را راب و اسم مفعول را مربوب و ربیب بیان کرده است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار کرد: در کلمه راب، تربیت جسمانی هم وجود دارد، بنابراین در واژگان ربا/ یربی و رب/ یرب، تربیت جسمانی وجود دارد. در زبان عرب به پدری که فرزند خانمش را بزرگ کند «راب» می‌گویند و اگر فرزند، دختر باشد به او ربیبه و پسر باشد ربیب گویند، و در اینجا صرفا رشد جسمانی مطرح است و نه رشد معنوی و اخلاقی.

وی با بیان اینکه برخی افراد مفهوم رب را به تربیت جسمانی معطوف کرده‌اند، افزود: بنده احتمال می‌دهم که گرچه کلمه رب به معنای رشد اخلاقی هم هست ولی قرآن در تعبیر «كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا» و ماجرای بزرگ شدن موسی(ع) در نزد فرعون فقط رشد جسمانی را مدنظر دارد.

طیب حسینی اضافه کرد: اینکه گفته شود تزکیه واژه کانونی قرآن در بحث تربیت است جای تردید است؛ مدافعان این نظر، تزکیه را در سه معنای شکوفاندن، رشددادن و آراستن به کار می‌برند و به نظر بنده تطهیر هم بخشی از مؤلفه معنایی تزکیه هست. طبق المعجم البسیط، زکات به معنای زیادشدن و رشد کردن و تطهیر آن است، بنابراین باید تمایز معنایی بین زکات و رب(در مفهوم تربیت) در قرآن را باید بیشتر نمایان کنیم.