آیا وجود فقر در جهان منافی رزاقیت و عدالت الهی است؟

آیت‌الله مکارم شیرازی از علما و مراجع بزرگ شیعه در پاسخ به این پرسش دینی که اگر خداوند رازق و روزی‌رسان است و بر اساس آیات و روایات روزی مخلوقات را تضمین کرده است چگونه این همه فقیر و گرسنه در جهان وجود دارد تا آنجا که عده زیادی از فقر و گرسنگی می‌میرند؟ به صورت اجمال و تفصیل اینچنین پاسخ داده است.

پاسخ اجمالی

خدا روزی تمام جنبندگان را در جهان آفرینش تضمین کرده است، ولی «کسب» آن با «تدبیر و تلاش» به عهده خود «انسان» است و همچنین باید مانعی به نام «استثمار» و خود خواهی در میان نباشد؛ اگر کسی با تنبلی و بی‌تدبیری باعث هدر رفتن رزق شود یا اینکه مستکبرین، با استثمار مردم، آنان را در فقر نگه دارند، مربوط به عملکرد انسان‌ها است و منافی رزاقیت و عدالت الهی نمی‌باشد. خداوند علاوه بر تضمین تکوینی و طبعی رزق، احکامی را در حمایت از فقرا تشریع نموده است که اگر دقیقاً اجرا شود، نه تنها شاهد مرگ میلیون‌ها انسان گرسنه نخواهیم بود، بلکه فقیری نیز برای صدقه دادن یافت نخواهد شد.

پاسخ تفصیلی

خداوند رزق همه جنبندگان را تضمین نموده؛ این حقیقت در روایات اسلامی و آیات قرآن آمده که خداوند رزق همه بندگان، حتی همه جنبندگان را تضمین نموده است؛ مثلاً قرآن در آیه ۶ سوره هود می‌فرماید: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلّا عَلَى اللهِ رِزْقُها وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها کُلٌّ فی کِتابٍ مُبینٍ»؛ (هیچ جنبنده‌اى در زمین نیست مگر این که روزى او بر خداست. او قرارگاه و محلّ نقل و انتقالشان را مى داند؛ همه این‌ها در کتاب مبین ثبت است). یعنی خداوند رزق همه را بر خود واجب کرده است. همین معنا در آیات ۲۱ سوره ملک، و ۲۳ و ۵۸ سوره ذاریات، نیز بیان شده است.

اما اینکه چرا با وجود این مسئله شاهد گرسنگی در جهان هستیم؟ باید به موانع و عللی که بعضی از افراد بشر ایجاد می‌نمایند، توجه داشته باشیم. برخی از این عوامل را در ضمن چند نکته توضیح می‌دهیم:

۱) یکی از عوامل فقر و گرسنگی انسان‌ها ثروت‌اندوزی، احتکار و غارتِ دیگران می‌باشد.
بسیارى از مصائبى که در جوامع بشرى دیده مى‌شود نتیجه ظلم بعضى بر بعض دیگر، یا گروهى بر گروه دیگر است. به عنوان مثال اگر مى‌شنویم در عصر و زمان ما هر سال پنجاه میلیون نفر از گرسنگى‏ مى‌میرند، یا جمعیتى بیش از این به خاطر سوء تغذیه گرفتار انواع بیماری‌ها هستند، به خاطر این نیست که خداوند لطف خود را از آن‌ها دریغ داشته، بلکه به خاطر این است که گروه دیگرى از مردم دنیا از آزادى خدادادى سوء استفاده کرده، و دست به غارت و چپاول حقوق دیگران زده اند، و استعمار و استثمار این گروه سبب استضعاف آن گروه شده است. این مرگ و میر ناشى از گرسنگى، و بیمارى هاى زائیده از آن در حالى است که در کشورهاى ثروتمند از خدا بى خبر، بسیارى از مواد غذائى را (سالم) به دریا مى‌ریزند، و مقدار زیادترى را ضایع کرده و به زباله دان‌ها مى ریزند، و بر اثر افراط در پرخورى به انواع بیمارى‌هاى ناشى از آن گرفتاراند.(۱)

در نتیجه اگر برخى از گرسنگى‏ مى‌میرند نشانه ظلم بشر است و آن را به حساب عدل الهی نمى‌شود گذاشت. حتی قاره آفریقا که بیشترین قربانیان گرسنگى را دارد مملو از الماس و معادن مهم است. عده اى ستمگر این ثروت‌ها را مى‌برند و به انواع غذا و وسایل رفاهی دست پیدا می‌کنند، بعد غذاهاى اضافه را در زباله‌دان می‌ریزند و عده‌اى دیگر که در آن ثروت سهم داشته‌اند از گرسنگى مى‌میرند.(۲)

این ظلم و ستم اختصاص به حکومت‌های ظالم ندارد و در بین افراد هر جامعه نیز گاهی ثروت اندوزی و احتکار برخی افراد سودجو باعث کمبود مواد غذایی در جامعه می‌گردد و با گران شدن اجناس ممکن است برخی توان خرید نداشته و گرسنگی بکشند.

البته خداوند علاوه بر عذاب اخروی ظالمان، در دنیا نیز ظلم را پایدار ندانسته است، اما از آنجا که جریان امور بر اساس اسباب و مسببات می‌باشد و همیشه قرار نیست امداد‌های غیبی به کمک انسان بیاید، از طرفی از ظالمان نیز نمی‌توان سلب «اختیار» کرد، لذا تا مظلومان برای دفع ظلم تلاش نکنند فقر از بین نخواهد رفت‏. اگر قرار باشد هر عمل ظالمانه ای، بلافاصله و به صورت فوری، جزا داده شود، هیچ کس جرئتی برای بروز اراده واقعی و ظهور باطنش نخواهد داشت و با پدید آمدن حالتی شبیه به جبر، اختیار و جسارت هر کس برای انتخاب آزادانه اعمال از بین خواهد رفت و مجالِ کامل شدنِ حجتِ روز جزا فراهم نخواهد آمد.

در اشاره به همین آزادی و اختیار اعطا شده به آدمی است که خداوند در آیه ۲۰ سوره اسراء می‌فرماید: «کُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ وَ ما کانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْظُورًا»؛ (هر دو دسته - دنیاخواهان و آخرت طلبان - را از عطای پروردگارت مدد می‌بخشیم و عطای پروردگارت از کسی منع نشده است.

(۲) تلاش انسان برای کسب روزی نیز در رفع فقر و گرسنگی اهمیت دارد. بر اساس روایات رزق و روزى - که خداوند تقسیم کرده است - بر دو قسم است: رزقى که تو آن را مى‌طلبى و رزقى که آن تو را مى‌طلبد. به عبارت دیگر روزى‌ها نیز مانند قضا و قدر، محتوم و معلق دارد. روزى‌هاى حتمى آن است ‏که خواه ناخواه به سراغ تو مى‌آید و معلق آن است که تو باید به دنبالشان بروى. (۳) بر همین اساس امام علی(ع) می‌فرمایند: «برای به دست آوردن رزق خود تلاش نمایید، همانا تضمین رزق و روزی برای کسانی است که آن را طلب نمایند». (۴)

در نتیجه اینکه خداوند روزی را بین بندگان تقسیم کرده است دلیل نمی‌شود که در خانه بنشینیم و برای کسب روزی تلاش نکنیم و اگر در برابر مشکلات اقتصادی حاصل از ثروت اندوزی و احتکار برخی ظالمان گرفتار گرسنگی و سختی شدید گردیم، نباید دستگاه آفرینش و عدل الهی را متهم کنیم. اگر کسی در خانه بنشیند و منتظر رزق خود باشد، مسلم است که از گرسنگی می‌میرد، لذا قرآن در آیه ۳۹ سوره نجم می‌فرماید: «وَأَن لَّیْسَ لِلاْنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى‏»؛ (و براى انسان بهره ‏اى جز سعى و کوشش او نیست). اما اگر کسی برای کسب روزی تلاش کند قطعاً به اندازه نیاز خود آنچه برای او مقدر شده است را کسب خواهد کرد.

البته از این نکته نباید غافل شد که بین کسب روزی در حد رفع نیاز‌های ضروری با داشتن روزی فراوان تفاوت است و ممکن است برخی با وجود اینکه تلاش فراوانی می‌کنند روزی فراوان نداشته باشند. این مسئله گاهی بخاطر مدیریت نادرست سرمایه‌ای که دارد می‌باشد و گاهی داشتن ثروت منجر به فساد او می‌شود، لذا خداوند برای او مقدر نمی‌کند. در فرض اول خودش مقصر است و در فرض دوم باید خدا را شکر کند که در شرایط فساد و گمراهی قرار نمی‌گیرد. یکی از کسانی که به این عاقبت گرفتار شد قارون بود که از قوم موسی بود، اما ثروت زیاد او را به انحراف کشاند؛ چنانکه در آیه ۷۶ سوره قصص می‌خوانیم: «إِنَّ قارُونَ کانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى‏ فَبَغى‏ عَلَیْهِمْ‏»؛ (قارون از قوم موسى بود، اما بر آن‌ها ستم و ظلم کرد). علت این بغى و ظلم آن بود که ثروت‏ سرشارى به دست آورده بود، و، چون ظرفیت کافى و ایمان قوى نداشت، این ثروت فراوان او را فریب داد و به انحراف و استکبار کشانید. (۵)

در حقیقت روزی فراوان و رفاه و آسایش تا زمانى و به اندازه‌اى مطلوب است که سبب غفلت از یاد خدا نشود؛ لذا در آیه ۲۷ سوره شوری مى‌خوانیم: «وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِى الْأَرْضِ»؛ (اگر خداوند روزى را بى حساب براى بندگانش بگستراند از جاده حق منحرف مى شوند). معلوم مى‌شود که توسعه و بسطى که سبب غفلت و بغى و سرکشى شود و غنا و ثروتى که طغیان را در پى داشته باشد (۶) و سبب اعراض و روى گردانى از حق شود (۷) مطلوب شارع نمى باشد. (۸)

۳) خداوند راه‌های فراوانی برای رفع فقر و گرسنگی تشریع کرده است، اما همه انسان‌ها به آن عمل نمی‌کنند.

اگر قوانین و گردش اقتصادی طبق آموزه‌های صحیح وحیانی و اسلامی در دنیا حاکم شود نه تنها کسی از گرسنگی نمی‌میرد، حتی نیازمندی نیز پیدا نمی‌شود. قرآن در آیات مربوط به تقسیم و گردش اموال عظیم انفال در میان نیازمندان ـ با صلاح دید پیامبر اسلام ـ می‌فرماید: «کَىْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» (۹)؛ (تا [اموال عظیم] تنها در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد پس آنچه را پیامبر براى شما آورده اطاعت کنید و از آنچه شما را نهى کرده خوددارى نمایید). فلسفه این حکم این است که پول و ثروت در میان همه طبقات پخش شود و اختصاص به یک طبقه معین نداشته باشد و سبب بهره‌مندی همگان خصوصاً نیازمندان شود.

امام علی (ع) نیز در این باره می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ أَقْوَاتَ الْفُقَرَاءِ فَمَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِیٌّ وَ اللَّهُ تَعَالَى سَائِلُهُمْ عَنْ ذَلِک‏» (۱۰)؛ (خداوند سبحان قوت فقراء را در اموال توانگران واجب کرده و هیچ فقیری گرسنه نماند، مگر آن که ثروتمند از حق او بهره‌مند شده است و خدای تعالی از این مطلب از آنان بازخواست کند).

همچنین با توجه به چگونگی تأمین شدن روزی گرسنگان و نیازمندان، اسلام احکام بسیاری در ابواب خمس، زکات و ... بیان می‌دارد. قرآن شریف در آیات فراونی بخصوص آیات زکات بر حمایت از نیازمندان بعنوان یک فریضه مهم تاکید دارد، از جمله می‌فرماید: (زکات‌ها مخصوص فقرا و مساکین و کارکنانی است که برای آن زحمت می‌کشند، و کسانی که برای جلب محبتشان اقدام می‌شود، و برای بردگان و بدهکاران و در راه خدا، و واماندگان در راه؛ این، یک فریضه الهی است؛ و خداوند دانا و حکیم است)؛ «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ ۖ فَرِیضَةً مِّنَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ».(۱۱)
بی‌جهت نیست که با این همه تاکیدات؛ روایات اسلامی در وصف حکومت عدل و قرآنی امام زمان (علیه السلام) بیان می‌دارند: «لَا یَجِدُ الرَّجُلُ‏ مِنْکُمْ یَوْمَئِذٍ مَوْضِعاً لِصَدَقَتِه‏» (۱۲)؛ (هیچ‌یک از شما در آن زمان حتی نیازمندی پیدا نمی‌کنید تا به او صدقه بدهید)؛ چرا که این مهم با بکار گیری صحیح احکام الهی و قرآنی محقق می‌شود. (۱۳)

پی نوشت:

(۱). پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ نهم، ج ‏۴، ص ۵۲۴.
(۲). انوار هدایت، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات امام على بن ابى طالب (علیه السلام‏)، قم، ۱۳۹۰ هـ ش‏، چاپ اول‏، ص ۲۰۳.
(۳). همان.
(۴). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، ۱۴۰۳ هـ ق، چاپ دوم، ج ۷۱، ص ۱۲۷.
(۵). تفسیر نمونه، مکارم شیرازى، ناصر، دار الکتب الاسلامیه‏، تهران، ۱۳۷۴ هـ ش، چاپ سی و دوم، ج ‏۱۶، ص ۱۵۳.
(۶). چنانکه در آیات ۶-۷ سوره علق‏ می‌خوانیم: «إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَى* أَنْ رَّآهُ اسْتَغْنَى»؛ (چنین نیست که انسان حقشناس باشد مسلما طغیان مى کند * به خاطر اینکه خود را بى نیاز مى بیند).
(۷). چنانکه در آیه ۵۱ سوره فصلت می‌خوانیم: «وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَى‏ الْإِنْسانِ‏ أَعْرَضَ‏ وَ نَأى‏ بِجانِبِه‏»؛ (هر گاه به انسان نعمتى دهیم روى مى گرداند، و با تکبر از حق دور مى شود).
(۸). دائرة المعارف فقه مقارن، مکارم شیرازی، ناصر، انتشارات مدرسه الامام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، ۱۴۲۷ هـ ق، چاپ اول‏، ج ‏۲، ص ۱۳۷.
(۹). سوره حشر، آیه ۷.
(۱۰). نهج البلاغة، شریف الرضى، محمد بن حسین‏، محقق: صالح، صبحی، انتشارات هجرت‏، قم، ۱۴۱۴ هـ ق، چاپ اول، ص ۵۳۳.
(۱۱). سوره توبه، آیه ۶۰.
(۱۲). بحار الأنوار، همان، ج ‏۵۲، ص ۳۳۹، باب ۲۷، ح ۸۳.
(۱۳). ر. ک: سیری در سیره ائمه اطهار، مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۵۸ هـ ش، چاپ اول، ص ۲۳۸.
تاریخ انتشار: ۱۳۹۷/۰۵/۰۷