تحلیلی بر روایت «السعید سعید فی بطن امه و الشقی شقی فی بطن امه»

به گزارش ایکنا از گیلان، نوروز امینی، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه گیلان در کرسی ترویجی عرضه و نقد دیدگاه علمی با عنوان «تحلیل سندی و متنی روایت السعید سعید فی بطن امه والشقی شقی فی بطن امه» که روز گذشته، ۲۲ تیرماه در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه گیلان و هم‌زمان در بستر فضای مجازی برگزار شد، به عنوان ارائه دهنده کرسی بیان کرد: در طول تاریخ اسلام و شیعه، به‌دلیل توجه ویژه مسلمانان به روایات فقهی، تا حدودی از روایات غیرفقهی به ویژه روایات اعتقادی غفلت کرده‌ایم، در حالی‌که نگاه ویژه به چنین روایاتی، نیاز امروز جامعه است.

وی با بیان اینکه روایت مورد بحث ما نیز یکی از روایات مهم در این حوزه است، ابراز کرد: این روایت بیان می‌کند که «خوشبخت از زمان به‌دنیا آمدن خود خوشبخت است و بدبخت نیز از همان ابتدا بدبخت به‌دنیا می‌آید». این روایت تا حدودی مفهوم جبر را در ذهن تداعی می‌کند و در تاریخ اندیشه نیز مورد استناد جبریون واقع شده است و انسان را در مورد کردار و رفتار خود، مجبور قلمداد کرده‌اند.

این مدرس دانشگاه با اشاره به این‌که سعی بر این داشتم که ضمن تبارشناسی این روایت، نگاهی عمیق و مستند به آن داشته باشم، تصریح کرد: به لحاظ پیشینه تاریخی، این حدیث در دوره معصومان مورد سوال واقع شده و از امام کاظم در این باره پرسیده شد که ایشان فرمودند این روایت سخن رسول خداست. در پیشینه تحقیقاتی موضوع نیز تا کنون دو پژوهش در مورد این روایت صورت گرفته است که یکی مقاله کوتاهی از مرحوم آیت‌الله ری‌شهری و دیگری مقاله‌ای از آقای کلانتری است.

امینی ادامه داد: در منابع شیعه و سنی، این متن به پنج شکل گوناگون نقل شده که تفاوت‌هایی با هم دارند. با بررسی دومتنی که در منابع شیعه آمده متوجه می‌شویم که هیچ یک از این دو متن، با متن مشهوری که در منابع اعتقادی و ... گزارش شده، همخوانی ندارد. سه متن گزارش شده در منابع اهل سنت هم همینطور است و بنابراین ملاحظه می کنیم این روایت مشهور، به نوعی نقل به مضمون شده است.

عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه گیلان‌ با اشاره به اینکه در ارزیابی اسناد شیعی و اهل سنت این روایت، سندی که صحیح مطلق باشد، به‌دست نمی‌آید، خاطرنشان کرد: گرچه عمده اسناد موجود دارای ضعف‌هایی است ولی با این حال نمی‌توان آن را حدیث مجعول تلقی کرد و باید پذیرفت که چنین متنی از معصومین گزارش شده است و در پی کشف دلالت‌های معنایی متن بود. در این خصوص نیز چند دیدگاه متفاوت نقل شده است.

سعادت و شقاوت دنیوی و اخروی

وی به بیان اجمالی تعدادی از دیدگاه‌های موجود پرداخت و اظهار کرد: عده‌ای معتقدند سعادت و شقاوت به دو بخش دنیوی و اخروی تقسیم شده که سعادت دنیوی به سه بخش سعادت نفسی، بدنی و خارجی تقسیم می‌شود که با توجه به این توضیحات، سعادت و شقاوت ذکر شده در این حدیث همان وجه دنیایی آن است. سعادت و شقاوت اخروی منوط به اختیار بنده و اعمال اوست و اعمال غیراختیاری انسان را در بر نمی‌گیرد. مرحوم شیخ صدوق، با این دیدگاه، وجهه جبری حدیث را توجیه کرده است.

امینی اضافه کرد: مطابق دیدگاه دیگر، این حدیث در صدد بیان رابطه طهارت و عدم طهارت نطفه با سرنوشت انسان است. یعنی کسی که نطفه‌اش از حرام منعقد شده باشد، شقی خواهد شد و فردی که نطفه‌اش از حلال باشد، راه رسیدن به سعادت برای او هموارتر خواهد بود. شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره‌الفقیه، این احتمال را هم مدنظر قرار داده اما به همان میزان که دیدگاه قبلی دور از نظر می‌نماید، این احتمال از آن هم بعیدتر به نظر می‌رسد.

این مدرس دانشگاه بیان کرد: طرفداران دیدگاه دیگر، منظور از بطن در این روایت را قبر می‌دانند و معتقدند که چون انسان از خاک آفریده شده، پس خاک مادر انسان است، بنابراین زمانی که انسان وارد قبر می‌شود، اگر آن لحظه خوشبخت باشد، سعادتمند می‌شود و بالعکس. این دیدگاه نیز بسیار دور از ذهن است و به نوعی تکلف در بیان معنای حدیث تلقی می‌شود.

عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه گیلان به دیدگاهی دیگر اشاره و عنوان کرد: عده‌ای دیگر نیز برای فرار از مقوله جبر، مفهوم بداء را در این روایت شرط مقدم دانستند و بیان کردند که سعادت و شقاوت انسان در رحم مادرش تعیین می‌شود اما خداوند، بداء را در آن شرط می‌کند، یعنی سرنوشت فرد در رحم مادر منقدر می‌شود مشروط به اینکه اگر در آینده نظر خداوند در این زمینه عوض شد، سرنوشت فرد هم تغییر می‌یابد. با این حال این دیدگاه هم با مسئله جبر درگیر است و نمی‌تواند مسئله جبر در سرنوشت را حل کند.

وی اظهار کرد: گروهی دیگر معتقدند که در روایت، نوعی مجاز داریم به این معنا که از حال شقی در رحم مادر، معلوم می‌شود که او به زودی شقی خواهد شد، همان‌طور که فرزندی که پدر بسیار پیری داشته باشد، عرب قبل از فوت پدر، او را یتیم می‌نامند؛ زیرا از حال پدر معلوم است که کودک به زودی یتیم خواهد شد که به نظر می‌رسد در این دیدگاه نیز تکلف به چشم می‌خورد.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: دیدگاه دیگر بیان می‌دارد که اگر انسان در عالم ذر، راه ایمان را انتخاب کند، سرشت وی با همان آمیخته می‌شود. در این تفسیر، سرنوشت تا حدی تحت کنترل اراده فرد است و اشاره دارد که اگر فردی در عالم ذر راه ایمان را انتخاب کرده باشد، با تکیه بر اراده خود می‌تواند در مسیر ایمان حرکت کند. این دیدگاه گرچه مسئله جبر را مرتفع می‌کند، با این حال اما با ظاهر روایت سازگار نیست، زیرا ظاهراً روایت صحبتی از عالم ذر نکرده است. گروهی دیگر نیز با استناد با آیه كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ(اعراف ۲۹)، معتقدند که خداوند با علم ازلی خود برای فرزندانی که می‌داند در آینده ایمان خواهند آورد، خوشبختی را در رحم مادر مقدر می‌کند و بالعکس، که این دیدگاه به صواب نزدیک‌تر است.

وی اذعان کرد: به نظر می‌رسد مفهوم این حدیث را باید با علم الهی سنجید و بیان آن را مربوط به علم خداوند دانست نه سعادت و شقاوت انسان. به بیان دیگر اگر بخواهیم موضوعی برای این روایت استخراج کنیم و این روایت را ذیل آن موضوع طبقه‌بندی کنیم، آیا این روایت در موضوع سرنوشت انسان طبقه‌بندی می‌شود یا در موضوع علم خدا؟ اگر روایت را در موضوع سرنوشت انسان طبقه‌بندی کنیم، با مشکل جبر مواجه می‌شویم، اما اگر روایت را ذیل موضوع علم الهی طبقه‌بندی کنیم، دیگر مشکل جبر مرتفع می‌شود.

امینی در پایان گفت: وقتی می‌گوییم خداوند در زمان انعقاد نطفه می‌داند که سرنوشت این نطفه چه خواهد شد، این بدان معنا نیست که آن نطفه در انتخاب سرنوشت خود، اختیاری ندارد، بلکه به این معناست که خداوند با لحاظ اراده و اختیار فرد می‌داند که این نطفه با اختیار و اراده‌ و جمیع شرایطی که دارد، در نهایت راه سعادت را انتخاب خواهد کرد یا راه شقاوت را. برای مثال معلمی که به لحاظ علم و تجربه خود، با ملاحظه شرایط یک شاگرد و مدل درس خواندن او یک پیش‌بینی عالمانه می‌کند که این شاگرد در نهایت موفق خواهد شد یا خیر. حال اگر پیش‌بینی معلم که مبتنی بر علم و اطلاعات اوست، درست از آب در بیاید، ما نمی‌توانیم بگوییم که معلم این شاگرد را در انتخاب موفقیت یا شکست مجبور کرده است.

گفتنی است پس از ارائه موضوع، حجت‌الاسلام اقدامی، عضو هیئت علمی گروه معارف دانشگاه گیلان و مهیار خانی‌مقدم، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه گیلان در مقام ناقدین کرسی در حضور محمود مقدس، مدیر جلسه به نقد مباحث و ارائه دیدگاه‌های خود پرداختند.