لزوم آشنایی دقیق‌تر با رسم‌الخط‌های مصاحف رایج در کشور

سیدحسین میرتقی، مؤلف و پژوهشگر قرآنی در حاشیه کارگاه «بررسی اصول و شیوه‌های آموزش و رسم‌الخط مصحف جمهوری اسلامی» در گفت‌وگو با ایکنا از یزد، با اشاره به مصحف‌های رایج، گفت: از مباحث ضروری که در زمینه آموزش خواندن قرآن باید هرچه بیشتر مورد توجه قرار گیرد، آشنایی با خط قرآن است. آشنایی با مباحثی مثل ارتباط نشانه‌های خط قرآن با آواها و پدیده‌های آوایی در زبان عربی قرآنی، ویژگی‌های خط اولیه قرآن و مصحف‌های موجود در کشور و همچنین ویژگی‌های خط مناسب برای آغاز آموزش خواندن قرآن به قرآن‌آموز مبتدی فارسی‌ زبان و موضوعاتی مثل جایگاه بیان قاعده در زمینه آموزش خواندن قرآن از مواردی است که باید مورد توجه باشد.

وی ادامه داد: متأسفانه به جهت عدم توجه کافی به چنين موضوعات اساسی که مواردی از آنها، بخشی از مبانی زبان‌شناختی آموزش خواندن قرآن محسوب می‌شوند و برخی دیگر از ابعاد و مسائل مهم دیگر در زمینه آموزش خواندن قرآن، شاهد نوعی سطحی‌نگری و مشکلات زیادی در این زمینه هستیم. برگزاری چنین کارگاه‌ها و نشست‌ها و همایش‌هایی پیرامون موضوعاتی که گفته شد، گامی برای رفع کمبودها و مشکلاتی که در زمینه آموزش خواندن قرآن وجود دارد و همچنین ارتقای کیفی این آموزش است.

میرتقی در ارتباط با خط قرآن افزود: مباحث مربوط به خط قرآن کریم در ذیل دو عنوان رسم‌المصحف و ضبط‌المصحف مطرح می‌شود. از جمله اقداماتی که در صدر اسلام در ارتباط با جمع‌آوری و تدوین قرآن انجام گرفت، اقدامی است که در زمان خلیفه سوم انجام گرفت و  از آن با عنوان توحید و یکسان‌سازی مصاحف نام برده می‌شود و به طور خلاصه این بود که خلیفه سوم گروهی را مأمور کرد تا بر اساس منابع و نوشته‌های قرآنی که قبل از او تهیه شده بود، نسخه‌هایی از قرآن بنویسند و یک نسخه از آن را به هر یک از شهر‌های مهم  اسلامی آن زمان ارسال کنند تا مرجعی برای نگارش و قرائت قرآن باشد. او همچنین دستور داد تمامی مصحف های موجود را جمع‌آوری کنند و از بین ببرند.

رسم‌المصحف و ضبط‌المصحف

وی ادامه داد: مصحف‌های کتابت شده در زمان خلیفه سوم بر اساس خط عربی رایج در آن زمان نگارش یافت. دانشمندان مسلمان خط این مصاحف، «رسم‌ المصحف» نام نهادند و از ویژگی‌های این خط هم این بود که تنها دارای نشانه‌های حرفی بود. خط عربی را هم که به تدریج تکامل یافت و دارای قواعد جدیدی شد، «رسم‌ الاملأ» نامگذاری شد.

این پژوهشگر قرآنی در ارتباط با ضبط‌ المصحف بیان کرد: معمولاً در قالب معادل فارسی و تعریفی کوتاه از ضبط‌المصحف، با عنوان شیوه علامت‌گذاری قرآن نام برده می‌شود که البته اگر بخواهیم صحیح‌تر بگوییم باید گفت: «ضبط‌ المصحف استفاده از نشانه‌های زیر و زبری در خط قرآن در راستای رفع کمبود‌ها و اشکالات خط اولیه قرآن در نمایش آواها و قرائت کلمات است».

وی ادامه داد: اولین اقدامات در این زمینه از همان صدر اسلام انجام گرفت و آن  زمانی بود که دانشمندان مسلمان احساس کردند بعضی از مسلمانان که با زبان عربی کمتر آشنا هستند، توانایی صحیح خواندن قرآن را ندارند و با مشکلاتی روبرو هستند. بنابراین از آغاز پیدایش و ابداع اولین نشانه‌های زیر و زبری در خط قرآن تا امروز همواره در مصاحف از این نوع نشانه‌ها استفاده شده و گاهی بعضی تفاوت‌ها در این زمینه بین مصاحف رایج در دوره‌ها و مناطق مختلف وجود داشته که البته مسلمانان در هر دوره و منطقه‌ای، نشانه‌های زیر و زبری به کار  رفته در مصاحف رایج در بین خودشان را می‌شناخته و با آنها کاملاً آشنا و مأنوس بوده‌اند.

میرتقی گفت: نکته‌ای که در اینجا باید یادآور شد این است که مصاحف کنونی رایج در جهان اسلام که آنها هم دارای مجموعه‌ای از نشانه‌های زیر و زبری هستند، از نظر شیوه استفاده از این‌گونه نشانه‌ها برای رفع کمبود‌ها و اشکالات خط اولیه قرآن در نمایش آواها و قرائت کلمات، تفاوت‌های کمی با یکدیگر دارند و در این زمینه از پنج شیوه تا حدودی متفاوت نام برده می‌شود و اصطلاحاتی برای اشاره به این شیوه‌ها به کار برده می‌شود.

وی ادامه داد: هم اکنون در ایران سه شیوه ضبط بیشتر رایج هستند که لازم است دست‌اندرکاران امر آموزش قرآن با این شیوه‌ها به نحو مطلوبی  آشنا باشند. همچنین از آنجا که خط مورد استفاده در مراحل آغازین آموزش خواندن قرآن به قرآن‌آموز مبتدی فارسی‌زبان باید خطی باشد که چنین قرآن‌آموزی با آن خط آسان‌تر آشنا شود و قرائت کلمات را بهتر تشخیص دهد و پس از تکرار و استمرار کمتری و در زمان کوتاه‌تری بتواند کلمات و عبارات قرآن را با آن خط با مهارت نسبتاً قابل قبولی بخواند تا در خواندن مصاحف رایج دشواری چندانی نداشته باشد، لازم است که دست‌اندرکاران امر آموزش قرآن بدانند که از مصاحف رایج در ایران، خط کدام‌یک با توجه به آنچه که گفته شد، برای آغاز آموزش خواندن قرآن به قرآن‌آموز مبتدی فارسی‌زبان مناسب‌تر است که ما آموزش خواندن قرآن را بر اساس آن خط و خواندن مصحف مربوط به آن را آغاز کنیم. همچنین لازم است بدانیم در ادامه چگونه به آموزش خواندن دو  مصحف دیگر رایج در کشور بپردازیم و برنامه مناسبی در این زمینه داشته باشیم.

شیوه‌های رایج ضبط‌المصحف در ایران

این مؤلف کتب قرآنی بیان کرد: اختلاف نظرهایی هم پیرامون موضوعی که عنوان شد، وجود دارد و لذا برگزاری چنین کارگاه‌ها و نشست‌هایی و البته به منظور بررسی دقیق‌تر آن، در همایش‌های علمی با ارائه مقالاتی توسط صاحب‌نظران لازم است به آن پرداخته شود تا دست‌اندرکاران امر آموزش قرآن با آگاهی هر چه بیشتر و مطلوب‌تری به آموزش خواندن قرآن بپردازند تا شاهد رشد و ارتقای روزافزون این آموزش باشیم.

میرتقی در ارتباط با شیوه‌ ضبط ایرانی گفت: این شیوه ضبط در ایران مرسوم است و مصاحف به خط میرزا احمد نیریزی، طاهر خوشنویس و حبیب‌الله فضائلی از نمونه‌های این شیوه است. نگارش قرآن‌‌های به این شیوه بر اساس رسم الاملأ است، البته بعضی کلمات هم  در این مصاحف بر اساس رسم‌المصحف کتابت شده‌اند.

وی پیرامون شیوه ضبط مصری اظهار کرد: این شیوه از تقریباً صد سال پیش در مصر رایج شده و به تدریج در برخی کشورهای دیگر هم رواج پیدا کرده است. نمونه بازر این شیوه،  مصحف کتابت شده توسط عثمان طه، خطاط مشهور اهل سوریه است که نسخه‌های بسیاری از آن در ایران هم منتشر شده است. نگارش این مصحف بر اساس رسم‌المصحف است.

این مؤلف کتب قرآنی بیان کرد: مصحفی که مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی تهیه کرده‌ است هم دارای شیوه ضبط خاصی بوده که به شیوه کم‌علامت یا شیوه مرکز طبع و نشر مشهور است. نگارش کلمات این مصحف براساس منابع مشهور علم رسم‌المصحف است و برای کلماتی که در منابع این علم چند شیوه برای نگارش آنها ذکر شده است، شکل نزدیک‌تر به قرائت انتخاب شده است.

وی ادامه داد: آموزش خواندن قرآن در آموزش و پرورش بر اساس خط مصحف مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی انجام می‌شود و لازم است که دست‌اندرکاران امر آموزش قرآن در خارج از مجموعه آموزش و پرورش، با ویژگی‌های ‌ مصحف مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی  و شیوه آموزش خواندن آن در آموزش و پرورش کاملاً آشنا باشند.

میرتقی با اشاره به اینکه به دنبال ابلاغیه مرکز طبع و نشر قرآن کریم جمهوری اسلامی مبنی بر رعایت رسم‌المصحف در کتابت مصاحفی که منتشر می‌شود و اینکه از آغاز سال 1393، مصاحفی مجوز چاپ و انتشار پیدا می‌کنند که نگارش آنها بر اساس رسم‌المصحف باشد گفت: مصاحف موسوم به شیوه ایرانی که پیش از تاریخ یاد شده منتشر شده و نگارش کلمات در آنها به جز در برخی موارد بر اساس رسم‌الاملأ باشد و رسم المصحف کاملاً در آنها رعایت نشده، دیگر چاپ و انتشار پیدا نمی‌کنند.

وی در پایان بیان کرد: دارالقرآن سازمان تبلیغات اسلامی نیز مدتی قبل اقدام به انتشار مصحفی کرده که در آن شیوه ضبط، شیوه ایرانی است و رسم‌المصحف هم در نگارش آن رعایت شده است. احتمالاً در آینده هم قرآن‌هایی با این ویژگی انتشار پیدا خواهند کرد.

مصاحبه: اعظم السادات میرجلیلی، دبیر ایکنا یزد