آداب سجده از دیدگاه امام صادق(ع)

به گزارش خبرنگار افتخاری ایکنا، آیت‌الله محمدصالح کمیلی از اساتید حوزه علمیه قم شامگاه هشتم آبان‌ماه در جلسه درس اخلاق خود در شرح حدیثی از امام صادق(ع) با موضوع آداب سجده گفت: در هر رکعت نماز هر دو سجده یک رکن محسوب می‌شود، لذا اگر سجده‌ای فراموش شد و محل جبرانش نیز گذشت باید بعد از نماز، اول سجده را قضا کرد، بعد دو سجده سهو را به‌جا آورد. کیفیت انجام این سجده نیز همانند سجده نماز است.

وی ادامه داد: در سجده لازم است قسمت‌های هفت‌گانه (پیشانی، کف دو دست، دو زانو و دو انگشت بزرگ پاها) بر روی زمین قرار بگیرد. انگشتان پا باید به‌صورت صاف و مستقیم بر روی زمین قرار بگیرد و خوابانده نشود. مستحب است در هنگام سجده، دست‌ها مقابل گوش باشد. هرگاه پیشانی بی‌اختیار از جای سجده بلند شود و برگردد، یک سجده حساب می‌شود. باید سجده از نظر فقهی و شرعی کامل باشد و بعد به سراغ اسرار عرفانی آن رفت چون شریعت قبل از طریقت و حقیقت است. 

این استاد اخلاق گفت: امام صادق(ع) درباره چگونگی سجود به هشت نکته مهم اشاره می‌فرماید: «فَاسْجُدْ سُجُودَ مُتَوَاضِعٍ لِلَّهِ ذَلِیلٍ»؛ اول اینکه باید سجودت از روی ذلت، خشوع، تواضع و فروتنی در برابر عظمت الهی باشد. اگر انسان عظمت خدا را در دل درک نکند چگونه می‌تواند خشوع را تحصیل کند؟ لذا باید معرفت و شناخت خود را نسبت به خدا زیاد کرد تا بتوان خشوع و خضوع دل را در نماز نگه داشت. سجده خشوع امری قلبی است نه یک امر ظاهری. بسیاری از آداب نماز را می‌شود در ظاهر رعایت کرد؛ مثلاً از مستحبات نماز، خواندن نماز زیر آسمان، بر روی خاک یا سجاده‌ای از جنس بوریا و حصیر است. برخی از بزرگان به جای سجاده مخملی فرشی یک سجاده بوریایی و حصیری داشتند، چون همیشه برای انسان میسر نیست بر روی خاک نماز بخواند و سجده کند. پوشیدن ردا و لباس سفید، پوشاندن سر با کلاه و داشتن یک مکان مخصوص برای عبادت نیز از آداب ظاهری نماز است. رعایت همین آداب ظاهری نیز به تدریج باعث آمادگی و توجه قلب می‌شود. 

وی اظهار کرد: در ادامه این روایت حضرت می‌فرماید: «عَلِمَ أَنَّهُ خُلِقَ مِنْ تُرَابٍ یَطَؤُهُ الْخَلْقُ»؛ اینکه انسان به این معرفت برسد که از خاک و گِل آفریده شده است. خداوند در آیه ۵۵ سوره مبارکه طه می‌فرماید: «مِنْهَا خَلَقْنَاکُمْ وَفِیهَا نُعِیدُکُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُکُمْ تَارَةً أُخْرَیٰ» خلقت ما از خاک بوده و به خاک باز می‌گردیم؛ و در روز قیامت نیز از خاک مبعوث می‌شویم. حضرت علی(ع) نیز در محراب شهادت در حالی که به شدت ضربه خورده بود، خاک را از زمین بر می‌داشت و بر موضع ضربت قرار می‌داد و سپس آیه ۵۵ سوره طه را تلاوت می‌فرمود. توجه به همین معنا در هنگام گذاشتن پیشانی بر روی خاک باعث تحصیل سجود عرفانی و خشوعی می‌شود. 

این استاد حوزوی افزود: در ادامه این روایت حضرت می‌فرماید: «وَ أَنَّهُ اتَّخَذَکَ مِنْ نُطْفَةٍ یَسْتَقْذِرُهَا کُلُّ أَحَدٍ»؛ انسان باید در حال سجود ببیند چرا و برای چه کسی سجده می‌کند؟ خلقتش چگونه بوده است؟ خلقت ما از یک نطفه گندیده است. نطفه‌ای که هرکس بوی منی را می‌شنود بدش می‌آید. در حدیث معروفی از حضرت علی(ع) آمده است: «رَحِمَ الله امْرَاً عَرِفَ مِنْ اَیْنَ و فی اَیْنَ وَ اِلی اَیْنَ» خدا رحمت کند آن کسی را که بداند از کجا آمده، در کجاست و به کجا می‌رود. باید این موارد را به‌صورت همیشگی در دل داشت تا عظمت و خشیت در دل ایجاد شود. بالاخره هر کاری زحمت دارد و به همین سادگی نیست.

وی ادامه داد: در ادامه حضرت می‌فرماید: «وَ کُوِّنَ وَ لَمْ یَکُنْ»؛ ما نیست، عدم و هیچ بودیم و او ما را آورد؛ خداوند در سوره مبارکه یس می‌فرماید: «إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» چون اراده کند چیزی را بیافریند، می‌گوید: موجود شو، پس موجود می‌شود. کسی که اصلش‌ عدم است، به چه چیزی می‌خواهد فخر بفروشد؟ لذا غفلت از این موضوع نیز مانعی است برای اینکه سجده کامل و عرفانی نشود و در ادامه می‌فرماید: «وَ لَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ مَعْنَی السُّجُودِ سَبَبَ التَّقَرُّبِ إِلَیْهِ بِالْقَلْبِ وَ السِّرِّ وَ الرُّوحِ فَمَنْ قَرُبَ مِنْهُ بَعُدَ عَنْ غَیْرِهِ»؛ مسئله سجود خیلی مهم است. 

آیت‌الله کمیلی خراسانی با بیان اینکه نزدیک‌ترین و بهترین احوال بنده به خدا، حالت سجود است، گفت: انسان از طریق سجود می‌تواند خود را به خداوند نزدیک کند آن هم نزدیکی معنوی نه نزدیکی ظاهری و جسمی. به نحوی که قلب، سر و روح تکان بخورد و آن‌ها در وجود نمایان و جلوه‌گر شود. زمانی سجود یک سجود عرفانی و الهی می‌شود که انسان با دل، سر و روحش به خدا توجه کند و به سوی او تقرب بجوید. باید ظاهر و باطن با یکدیگر هماهنگ باشد. اگر در انجام عبادات، ظاهر و باطن یکی نشود مسئله نفاق پیش می‌آید. انسان در ظاهر با زبان بسیار حرف می‌زند، ولی چه مقدار از این حرف‌ها باطنی بوده و این باطن با ظاهر یکی شده است؟ 

این استاد حوزوی به حقیقت سجده اشاره و بیان کرد: حضرت در ادامه می‌فرماید: «أَلَا تَرَی فِی الظَّاهِرِ أَنَّهُ لَا یَسْتَوِی حَالُ السُّجُودِ إِلَّا بِالتَّوَارِی وَ عَنْ جَمِیعِ الْأَشْیَاءِ وَ الْإِحْجَابِ عَنْ کُلِّ مَا تَرَاهُ الْعُیُونُ کَذَلِکَ أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی أَمْرَ الْبَاطِنِ» در این فراز ضمن اشاره به حقیقت سجود حضرت می‌فرماید: مگر شما در ظاهر نمی‌بینی که چه وقت سجده می‌کنی؟ حالت سجده چه در نماز و چه در غیر نماز وقتی است که پیشانی و شش موضع دیگر روی زمین قرار می‌گیرد و انسان خودش را از همه اشیائی که در معرض رؤیتش بود پنهان می‌کند، آن پنهان کردن به چه معنایی است؟ از این مطلب مشخص می‌شود که خدا چنین اراده کرده تا باطن جلوه‌گر، اصلاح و تطهیر شود. 

وی ادامه داد: سپس حضرت می‌فرماید: «فَمَنْ کَانَ قَلْبُهُ مُتَعَلِّقاً فِی صَلَاتِهِ بِشَیْ‌ءٍ دُونَ اللَّهِ تَعَالَی فَهُوَ قَرِیبٌ مِنْ ذَلِکَ الشَّیْ‌ءِ بَعِیدٌ عَنْ حَقِیقَةِ مَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی مِنْهُ فِی صَلَاتِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی- ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ»؛ اگر دیدی در نماز، قلبت متعلق به خداست، بدان که به خدا نزدیک هستی، ولی اگر دیدی باطن شما، تعلقاتش جای دیگری غیر از خداست، پس تو به خدا نزدیک نشده‌ای، بلکه به آن‌هایی که در ذهن و دلت خطور می‌کند، نزدیک می‌شوی. عده‌ای در نماز گمشده‌های خویش را پیدا می‌کنند اما خدا را پیدا نمی‌کنند. بنده‌ای که فکرش مدام به جاهای مختلف می‌رود کی می‌تواند یک سجده عرفانی انجام بدهد و خدا را پیدا کند، خیلی کار می‌خواهد تا قلب به این طرف و آن طرف نرود و خواطر سوء وارد ذهن نشود. 

این استاد اخلاق افزود: در ادامه حضرت امام صادق(ع) با اشاره به آیه «ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ» در سوره مبارکه احزاب می‌فرماید: خداوند برای بندگانش، دو تا دل قرار نداده است که یکی برای خدا و دیگری برای غیر خدا باشد. حالا باید ببینی که چه کسی در دلت هست؟ آیا توجه‌ات به خداست؟ و اینکه مقصدت در عبادات و دو روزه دنیا در کجاست؟ یک وقت در لهو و لعب و افکار مادی و دنیوی نباشد. مسئله اخلاص و خلوص قلبی بسیار مهم است و مسائل مربوط به عالم خلوص به تفصیل در رساله سیر و سلوک منسوب به سید بحرالعلوم آمده است.

محسن سلطان‌احمدی