حضرت فاطمه(س)؛ نخستین آمر به معروف و ناهی از منکر

معصومه ریعان، عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان در گفت‌وگو با ایکنا از همدان با بیان اینکه حضرت فاطمه زهرا(س) همواره در حافظه جمعی مسلمانان در بالاترین جایگاه قرار داشته و تا امروز نیز این مقام مخدوش نشده است، گفت: سخن معروف رسول خدا(ص) که در وصف اتصال او به جان خودش فرموده بود «انّما فاطمة بضعة منّی یؤذینی ماآذاها»، یا «من آذاها فقد أذانی» و نیز «انّما فاطمة بضعة منّی فمن اغضبها اغضبنی» از طریق اهل سنت در یازده منبع روایی اصیل و با 9 طریق «المصنّف ابن‏ابی‏شیبه، صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن نسائی، فضائل الصحابة نسائی، خصائص امیرالمؤمنین نسائی،الآحاد و المثانی ضحاک، السنن الکبری بیهقی، المعجم الکبیر، الطبرانی، أمالی ابونعیم الاصفهانی و فضائل سیدة النّساء، ابن شاهین» برای ما به یادگار مانده است؛ در حالی که این سخن در منابع روایی شیعه به نقل از اهل سنت رسیده است.

وی با بیان اینکه حضرت فاطمه زهرا(س) در دل و جان همه مسلمانان حضور دارد، افزود: ابشان دختر پیامبر(ص) است که نظیری در اندیشه مسلمانان نداشته است و جان و روح شیعه را به‌عنوان همسر نخستین امام و مادر ائمه طاهرین(ع) تسخیر کرده است. اهل سنت پیامبر اسلام(ص) را با نام ایشان ابوزهرا گفته‌اند و شیعیان وی را ام‌الائمه و تمامی سلاله ایشان را سادات فاطمی می‏‌خوانند.

ریعان با تأکید بر اینکه گرچه حضرت زهرا(س) نه وابسته به پدر، مادر، همسر و فرزندان، بلکه به جایگاه مستقل خود است، اظهار کرد: ایشان یک انسان تربیت‌شده و مستقل در مکتب رسول خدا(ص) است که ریشه در درون اسلام متصل به وحی دارد. نخستین تربیت شده این مکتب است که در قامت خودش ظهور کرده است. نیمه اول عمر خود را در مهبط وحی، و نیمه دوم آن را در کنار مردی بزرگ از جنس همان مکتب سپری کرده، ولی همچون سایر صحابه در تلاطم روند رو به رشد این مکتب، بزرگ شده، بالیده و درخشش یافته است.

حضرت فاطمه(س) نقطه اتصال دو نسل اول و سوم اسلام است

عضو هیئت علمی گروه معارف دانشگاه بوعلی سینا با تأکید بر اینکه حضرت فاطمه(س) نقطه اتصال دو نسل اول و سوم اسلام است، افزود: ایشان در میانه دو زن ایستاده است؛ مادری بزرگ به نام خدیجه(س) و دختری به نام زینب(س) و این سه زن، علیامخدرات اسلامند که در سه نسل شگفت‏‌آفرین بوده و تاریخ نخستین اسلام را تحت‌تأثیر عقلانیت، شجاعت، تلاش و مناعت طبع خود قرار داده‏‌اند.

وی ادامه داد: حضرت فاطمه(س) از یک روی دختر خدیجه(س) است که خاستگاه نخستین اوست، به‌وسیله او تربیت شده و بزرگواری، شجاعت، به تنهایی به‌پا خاستن در شرایط پیچیده تاریخی و پشتیبانی از پیامبر(ص) را در دوران سخت رسالت پیامبر(ص) و غیبت بسیاری از مردان، از ایشان آموخته است. مادری که با همه ثروت و قدرتش، در حمایت از رسالت نبی خدا(ص)، سرمایه‌اش را به پای انقلاب محمد(ص) ریخته، شعب ابیطالب را به جان خریده و تا آخرین نفس در کنار صاحب رسالت مانده است. از دیگر روی فاطمه(س)، مادر دختری پرخروش است که در خونین‌ترین حادثه بعد از پیامبر(ص) به حق‏‌خواهی برادر به‌پا خاسته، همراه شده، کشته او را در صحرای طف رها کرده تا در کنار اسیران از خاندان رسالت دفاع کند و حقارت اسارت را به شکوه سخنانش در کوفه و شام به صدای رسا برخوانَد و زایش دوباره اندیشه‏‌‎های شرک‌آلود را مورد هجمه قرار ‏دهد.

ریعان اظهار کرد: حضرت فاطمه(س) شکوهمندترین صحابیه رسول خداست. ایشان در دوران بالندگی، همان وحی را دریافت می‏‌کرد که همگان می‏‌شنیدند، همان روزگار را می‏‌گذراند که آنان می‌‏گذراندند، همان تلاش‌ها، سختی‌‏ها، شعب‏ زیستی‌‏ها، هجرت‎ و جنگ‌‏ها را بر جان می‏‌خرید که همگان داشتند، به وقت گشایش‌ها و فرح و شادی‌ها، فراغت‌ها و آسایش‌هایی که برای همگان بود همان یاور بود. هیچ‌گاه امتیازی نمی‎گرفت و دختر پیامبر بودن، زندگی‌اش را سخت‌تر می‏‌کرد. کوشاتر از دیگران در صحنه‎‌های مختلف ظاهر می‎شد و به‌سان همه مسلمانان، بزرگ و بزرگ‌تر، عاقل‏‌تر، عابدتر، صبورتر، کامل‏‌تر و مسئول‎تر می‏‌شود.

وی ادامه داد: تا زمان حیات پیامبر(ص) این بزرگی چنان بود که سرآمد شد، درب خانه‏‌اش بر روی فقیر و ثروتمند، دوست و دشمن، زن و مرد، فامیل و همسایه، مسافر و در راه ‏مانده باز بود. همگان آن خانه را به‌ وجود حضرت فاطمه(س) می‎شناختند و برایش سرفرود می‎‌آ‏وردند، از آن روی که بزرگ، غنی، بخشنده، یتیم‎نواز، مهمان‏‌دوست، و کریمه بود، محور مدینه شده بود.

حضرت فاطمه(س)؛ نقش‌آفرین دو دوره از اسلام

ریعان تصریح کرد: یادمان‌های وحی همچون سوره کوثر، آیه تطهیر، بخشی از سوره انسان و... نقش‌آفرین دو دوره اسلام است؛ دوران همگام با رسول خدا(ص) و دوران فقدان ایشان. دوره پرالتهاب جانشینی پیامبر(ص)، فاطمه زهرا(س) در قامت اولین ناهی منکر از حاکمان ظاهر شده است. ایشان لبه تیز تیغ نهی از منکر را به سمت حاکم و نه مردم گرفته و با قدرتِ استدلال عقلی و اشراف بر تبیین آیات الهی، این جایگاه را مورد هجمه قرار داده با خروش کلام، این مسیر حاکمیت را مؤاخذه می‌کند.

وی ادامه داد: حضرت فاطمه(س) معتقد است اساس امر به معروف منفعت مردم است نه حاکمان، چراکه «والامر بالمعروف مصلحة للعامة». ایشان با اشاره به آیه 34 اسراء این مصلحت جمعی را بر ذمه حاکمان دانسته و می‏‌فرماید «و اوفوا بالعهد انّ العهد کان مسئولا»، چنانکه توجه به این مبنای عملی را با استناد آیه 102 آل عمران تفسیر تقوا دانسته می‌‏فرماید «اتقوا الله حقّ تقاته و لا تموتنّ و انتم مسلمون؛ آنچنان كه شايسته ترس از خداست از او بترسيد و جز در مسلمانى نميريد.». اما بازگشت به جاهلیت در اولین روزهای فقدان پیامبر(ص) با یادکرد آیه 50 سوره مائده تذکر داده و می فرماید «أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ ۚ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ؛ آيا حكم جاهليت را مى‌جويند؟ براى آن مردمى كه اهل يقين هستند چه حكمى از حكم خدا بهتر است؟»

ریعان تصریح کرد: سپس مستقیما و بی‌پروا از حاکمیت، جانب خطاب را به خلیفه نوظهور نموده و با عتاب بر ایشان می‌فرماید «ای پسر ابی قحافه! آیا در کتاب خداوند آمده است تو از پدرت ارث می‌بری و من از پدرم ارث نمی‌برم؟ تو مطلب ناروا و سخن نا مناسبی گفته‌ای «لقد جئت شیئا فریّا» آنگاه به وراثت حضرت سلیمان از داوود (ع) اشاره فرموده، می‌گوید «و ورث سلیمان داود» و به ذکر داستان زکریا اشاره می‌فرماید که گفت «فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا.» (مریم/ 5)

وی تصریح کرد: فاطمه زهرا(س) حق‌گویی و حق‌خواهی خویش را چنین ادامه داده که «شما پنداشته‌اید که من بهره‌ای نداشته، از پدرم ارث نمی‌برم و هیچ رابطه‌ای بین ما نیست»؛ در همین زمینه، با اقتباس از آیه 67 سوره انعام و آیه 39 سوره هود در فضیلت پدر و همسرش می‌گویند «شما خود را نسبت به عام و خاص قرآن، از پدر و پسر عمویم داناتر می‌دانید. پس این شما و این فدک که همچون شتر مهار کشیده و بار کرده در  اختیار شما باشد و روز واپسین و رستاخیز تو و آن (فدک) با هم روبرو خواهید شد.» حضرت با اشاره به آیات «لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ ۚ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ به زودى خواهيد دانست كه براى هر خبرى زمانى معين است.» (انعام/ 67) و «فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَأْتِيهِ عَذَابٌ يُخْزِيهِ وَيَحِلُّ عَلَيْهِ عَذَابٌ مُقِيمٌ؛ به‌زودى خواهيد دانست كه عذاب بر كه رسد و خوارش سازد و عذاب جاويد بر كه فرود آيد.» (هود/ 39)، بیان می‌کنند هر رویدادی را جایگاهی است و به زودی خواهید دانست که بر چه کسی عذاب خوار کننده فرود آمده، شکنجه‌ای پایدار وارد خواهد شد. همچون قصه گنهکاران نوح، هم غرق می‌شوید و هم عذابی جاودانه در انتظارتان است.

ریعان ادامه داد: سپس حضرت فاطمه(س) از بازگشت مردم پس از رسول خدا(ص) شِکوه می‌کند و ضمن بیان آیات 144 آل عمران، فریاد بر می‌آورد «ای قوم اوس و خزرج، آیا میراث پدرم بلعیده شود، در حالی که شما مرا می‌بینید و صدای مرا می‌شنوید و آغاز و فرجام کار به شما بر می‌گردد و زمام امور در دست شماست؟» و با شکوه از پنهان کاری مردم و چشم‌پوشی آنان از حق و انحراف از راه راست، با استناد به آیه 13 سوره توبه در ادامه بیانات تند و گزنده، رفاه طلبی و تمایل به زندگی راحت را عامل این چرخش دانسته و آیه 8 سوره ابراهیم را بیان می‌کنند و با خشم اظهار اظهار می‌دارند «این سخنان خروشی بود که از جان بر آمد و آهی بود که از خشم من برخاستند و از بی تابی و توان فرسایی من حکایت می کردند ... آنچه را انجام می دهید پیش روی پروردگار است و او ناظر و بیناست و ادامه می دهند «من دختر پیامبر، هشدار دهنده شمایم که شما را از عذاب سرسخت پیش رویتان بیم می‌داد.

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا گفت: در این فراز از سخن، ابوبکر با دل جویی و آرامش تلاش می‌کند تا فاطمه(س) را از خشم فرونشاند و در عین حال، بدون عقب نشینی، حکم خویش را در مورد فدک و اموال باقی مانده از رسول خدا(ص) ابراز کرده و می‌گوید «ما آنچه را که شما در نظر دارید، در راه خرید اسلحه و ساز و برگ جنگی خرج کرده‌ایم تا به وسیله آنها، مسلمانان با کافران هماورد باشند.» ابوبکر در این تصمیم‌گیری به اجماع مسلمانان تکیه کرد و از این که نمی‌تواند خلاف دستور پیامبر(ص) کاری کند و باید این اموال به ولی پس از او سپرده شود، از اموال شخصی خویش پیش‌کش کرده می گوید «در آنچه در اختیار من است و از اموال من به شمار می‌رود، هر دستوری که بفرمایید اجرا می‌شود. آیا شما صلاح می‌دانید که من در این مورد خلاف حکم پدرت حضرت رسول(ص) عمل کنم؟» در این هنگام حضرت زهرا(س) به خروش آمده، می‌فرماید «سبحان الله... هیچ‌گاه رسول خدا از کتاب خدا روی گردان و نسبت به احکام او مخالف نبود، بلکه پیرو قرآن و سوره‌های آن بود. آیا شما با نیرنگ و فریب، اجماع کرده، بهانه‌ای دروغین بر او بسته‌اید؟»

ریعان با اشاره به اینکه حضرت فاطمه(س) سپس به قرآن اشاره کرده می فرمایند «درخواست زکریا از خداوند آن بود که به او فرزندی بدهد و گفتند «یرثنی و یرث آل یعقوب»(مریم/ 6) «و ورث سلیمان داوود»(نمل/ 16) بیان کرد: بنابراین خداوند متعال در آنچه توزیع و تقسیم کرده، سهم هر کسی را تعیین و مقدار واجب و حتمی از میراث را مشخص کرده است. سهم پسران و دختران را به گونه‌ای واضح و روشن بیان داشته، بهانه جویی یاوه سرایی را باطل ساخته و از بدگمانی و شبهه افراد وامانده در آینده جلوگیری نموده است. نه چنین نیست، «بل سوّلت لکم انفسکم امرا فصبر جمیل و الله المستعان علی ما تصفون  و من بردباری و صبری نیکو خواهم کرد و بر آنچه شما توصیف می کنید ، از خداوند کمک می جویم.»(یوسف/ 18)

وی ادامه داد: در این هنگام ابوبکر به بهانه این که امر خلافت را مردم به گردن وی انداخته‌اند و بر آنان مستبدانه حاکم نشده، مسلمانان را به داوری بین خود و حضرت فرا‌میخواند. حضرت زهرا(س) در آخرین فراز، با دلی آکنده از غم، مردم را به تدبر در قرآن فرا خوانده، می‌فرماید «ای مردم که شتابان به گفتار باطل روی آورده، کار زشت زیانبار را با دیده اغماض نگریسته، آن را پذیرفته‌اید: «أفلا یتدبّرون القرآن أم علی قلوب أقفالها» (محمد/ 24)  «بل ران علی قلوبهم»(مطفّفین: 14) به چه جای بدی برگشتید و به چه وضع بدی گرفتار شدید، به چیز بدی اشاره کرده‌اید و به معاوضه نامناسب و بدی رضا داده‌اید که به خدا سوگند، هنگامی که پرده‌ها به یک سو زده شوند بارش را سنگین و پیامدش را خطرناک خواهید یافت و زیان و ضرر به دنبال خواهد داشت.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: حضرت زهرا(س) در آخر فرمایش‌های خویش، با تکیه بر دو آیه دیگر قرآن، می‌فرماید «و بدا لهم من الله ما لم یکونوا یحتسبون»(زمر/ 47) «و خسر هنالک المبطلون»(غافر/ 78) و دردمندانه ادامه می‌دهند «از پروردگارتان آنچه را حساب نمی‌کردید و به ذهنتان نمی‌‏آمد، برایتان آشکار خواهد شد و در آن هنگام، آنها که بر باطل هستند، زیان خواهند دید» در انتها، با سرودن اشعاری خطاب به رسول خدا(ص) به منزل باز می‏‌گردد.

وی با بیان اينکه تاریخ اسلام هرگز چنین خروشی را علیه حکومت‌ها ثبت نکرده است، گفت: تاریخ چنین سخن گفتن بدون لکنتی را در محضر حاکمان به گوش نشنیده است؛ چنین گزارشی از اعماق تاریخ است که فاطمه(س) را مظهر یکتایی در سخن، تبیین آیات و اجرای عملی امر به معروف و نهی از منکر نموده و جایگاه نخستین دانایی و توانایی انقلابی را به وی بخشیده است.