تحولات حوزه حج و زیارت؛ از زیارت فردی تا تمدن‌سازی

حجت‌الاسلام سید عبدالفتاح نواب، نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت در گفت‌وگو با ایکنا به تشریح تحولاتی که در حوزه حج و زیارت پس از انقلاب اسلامی در کشور رخ داده است پرداخت و گفت: تحولاتی که زیارت چه در حوزه حج و چه در حوزه زیارت عتبات عالیات پس از انقلاب اسلامی رخ داده این مقوله را از شرایط قبل از انقلاب متفاوت کرده است.

وی تشریح کرد: در حوزه زیارت پس از انقلاب تغییرات زیادی رخ داده است کما اینکه در حوزه دین این تحولات گسترده بوده است، مثلاً نمازهای جمعه قبل از انقلاب در برخی از مراکز استان‌ها یا شهرستان‌ها برگزار می‌شد ولی اکنون در سراسر کشور برگزار می‌شود. قبل از انقلاب برنامه اربعین به این صورت و با چنین حجم گسترده‌ای وجود نداشته است. برگزاری مراسم باشکوه قرائت دعای عرفه، ندبه و ... نیز به این گستردگی نبوده است. صدقات و امدادرسانی نیز به این صورت نبود و با رهنمودهای امامان انقلاب این تحولات رخ داده است.

حجت‌الاسلام نواب ادامه داد: حج از دوران قاجار تا اواخر دوران رضاخان، از سوی مدیران کاروان‌ها و مجوزدارها انجام می‌شد. پس از آن وزارت کشور امور حج را در اختیار گرفت و بعد وزارت فرهنگ مسئول شد و پس از آن وزارت حج و اوقاف تشکیل شد و تحولاتی زیادی در آن رخ داد تا اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حج از سازمان اوقاف جدا و یک سازمان مستقل شد و برنامه حج، عمره و زیارت عتبات عراق و سوریه زیر نظر این سازمان قرار گرفت.

تعطیلی 18 ساله سفر عتبات عالیات

نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت در ادامه بیان کرد: بعد از پیروزی انقلاب مانند قبل از انقلاب در این حوزه مسائل و مشکلاتی داشتیم مثلاً در دوران هشت سال دفاع مقدس روابط بین ایران و عراق کاملاً قطع بود تا اینکه یک دهه پس از پایان جنگ کاروان‌های زیارتی شکل گرفت.

وی افزود: پس از آغاز اعزام زائران به عتبات عالیات نیز در ابتدا چارچوب‌های اعزام در اختیار دولت عراق بود ولی پس از آن دولت ایران روند اعزام‌ها را در اختیار گرفت و اکنون تمام روند اعزام زائران را خودمان مدیریت می‌کنیم.

حجت‌الاسلام نواب تصریح کرد: تطورات بعد از انقلاب در حوزه‌های مختلف حج در حوزه اجرایی، حوزه فرهنگی، حوزه پزشکی و بخشی نیز در حوزه‌های رسیدگی به امور زائر بوده است. بخشی از این برنامه‌های زیارتی در حج و زیارت، داخلی بوده اما بخشی از آن نیز جنبه بین‌المللی دارد که تحولات بین‌المللی این حوزه نیز حائز اهمیت است.

وی ادامه داد: قبل از انقلاب زیارت به صورت سازماندهی شده نبود و بیشتر زیارت انفرادی انجام می‌شد ولی بعد از انقلاب زیارت‌ها به صورت هدفمند انجام می‌شود و روحانیون و مداحان کاروان‌ها زائران را همراهی می‌کنند و برنامه‌های خوبی دارند.

نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت به هتل‌های منظمی که در اختیار زائران حج و عتبات قرار داده می‌شود نیز اشاره کرد و گفت: اکنون زائران در حج و عتبات در هتل‌های مناسبی اسکان داده می‌شوند در حالی که در گذشته اینگونه نبود و برخی از زائران در خانه مردم اقامت می‌کردند و برخی در مسافرخانه‌ها اسکان پیدا می‌کردند ولی با پیروزی انقلاب و گشایش راه زیارتی کربلا، گروه‌هایی که برای زیارت مشرف می‌شوند به صورت انبوه هستند و از هتل‌ها و یا اماکن مطلوب استفاده می‌کنند. ضمن اینکه در گذشته وقتی زائران بیمار می‌شدند با مشکلات زیادی مواجه بودند اما اکنون پزشک همراه کاروان‌های حج و عمره حضور دارد. در عراق نیز درمانگاه‌‌های ایرانی فعال هستند و به زائران ایرانی خدمت می‌کنند.

حجت‌الاسلام نواب از بهبود تغذیه زائران نیز سخن گفت و تشریح کرد: در حوزه تغذیه نیز وضعیت غذایی زائران بهبود داده شده و دیگر زائران دغدغه غذا ندارند بلکه غذا با کیفیت مطلوب برای آنها طبخ می‌شود و این به برکت برنامه‌های انقلاب اسلامی و اقداماتی است که در نظام اسلامی برای زائران انجام می‌شود.

وی در خصوص خدمات فرهنگی به زائران نیز گفت: در حوزه فرهنگی نیز فعالیت‌ها بسیار چشم‌گیر بوده و برای رشد معنوی زائر اقدامات فوق‌العاده‌ای انجام گرفته است. ما در تمام عرصه‌های فرهنگی اعم از عرصه‌های تاریخی، جغرافیایی، اسرار و معارف زیارت، مناسک عبادی و مسائل اخلاقی و سیاسی و اجتماعی برای زائر کتاب داریم و پژوهشکده حج و زیارت برای زائران کتاب‌های مختلف و متعددی تدوین کرده است. فعالیت‌های پژوهشی که در این حوزه انجام شده است نیز مورد استفاده بسیاری دیگر از کشورها قرار می‌گیرد.

نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت اضافه کرد: در رابطه با برنامه‌های فرهنگی در حج، عمره و عتبات ما به برنامه‌های کاروانی اکتفا نمی‌کنیم و هر چند در ایران برنامه‌های آموزشی برای زائران برگزار می‌کنیم ولی روحانیون کاروان‌ها جلساتی در هتل‌های مکه، مدینه و عتبات عالیات برگزار می‌کنند و سخنرانان و مداحان معروف نیز در شهرهای مذهبی حضور دارند تا برای عموم زائران برنامه برگزار کنند.

حرم امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع)؛ میزبان سخنرانان ایرانی

وی اعلام کرد: در عتبات عالیات مراسم‌ سخنرانی و مداحی به زبان فارسی صبح‌ها در حرم امام حسین(ع) و شب‌ها در حرم حضرت عباس(ع) برگزار می‌شود. همینطور در نجف اشرف در حرم حضرت علی(ع) برنامه‌های مختلف برای کاروان‌ها برگزار می‌شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین نواب افزود: قرائت دعای کمیل و ندبه نیز جزو برنامه‌های ماست که به ارتقای معنوی زائران کمک می‌کند. همچنین یکی دیگر از اقداماتی که در حوزه زیارت رخ داده و امروزه به عنوان یک پدیده نوظهور مطرح می‌شود، مسئله پیاده‌روی اربعین است که در نوع خود کار بسیار ممتازی است. در زمینه اربعین کار گسترده است و اکنون مسئولیت کار در ستاد مرکزی اربعین صورت می‌گیرد که کمیته‌های مختلفی دارد و هر بخش را یک وزارتخانه بر عهده دارد. سازمان حج و زیارت نیز وظیفه ثبت‌نام و بیمه زائر و نیز کمک به گمشدگان را بر عهده دارد.

طراحی برنامه فرهنگی برای اقشار مختلف

وی ادامه داد: طراحی و اجرای برنامه‌های فرهنگی اربعین نیز بر عهده بعثه مقام معظم رهبری است که در این راستا از قاریان به نام و راویان متبحر و فعال برای اجرای برنامه‌های فرهنگی دعوت می‌شود و برای اقشار مختلف زائر اعم از کودکان، نوجوانان، جوانان حتی میانسالان و سالمندان برنامه ویژه داریم. متون آموزشی نیز به صورت نرم‌افزاری و سخت افزاری برای زائران تهیه می‌شود.

جایگاه اربعین در تمدن‌سازی

نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت تصریح کرد: اربعین جایگاه ارزشی و والایی در بحث تمدن‌سازی دارد. شاخص‌هایی که برای تمدن بیان می‌شود این است که باید دارای یک ثبات پایدار در برنامه‌ها باشد که به لطف خدا این مقوله در حال تحقق است؛ از یک نظام قانون‌گذار برخوردار باشد که این امر نیز در حال شکل‌گیری است؛ دارای نهادهای علمی باشد که در اربعین هم این مسئله در حال انجام است، تقسیم کار نیاز دارد که در 14 کمیته این تقسیم‌کار صورت می‌گیرد، پایداری عدالت در برنامه‌های کاری آن وجود داشته و توجه به حقوق عمومی و نیاز مردم نیز محقق باشد که در زیارت اربعین همه این مؤلفه‌ها شکل گرفته و پیش می‌رود.

وی ادامه داد: قیام امام حسین(ع) یک قیام تمدن ساز بود و حرکت و رفتار و منش ایشان منش تمدنی و براساس انتخاب افراد بود که این راه را برگزیده بودند. این حرکت بسیار ارزشمندی است که می‌شود از آن به عنوان حرکت تمدنی قیام امام حسین(ع) یاد کرد. امام حسین(ع) نیز از همه این مسائل اطلاع داشتند و حضرت زینب(س) نیز که زائر اربعین بودند صحبت‌هایی در این راستا داشتند که خداوند این اماکن را زیارتگاه قرار می‌دهد و علاقه‌مندان به امام حسین(ع) در طول تاریخ می‌آیند و این اماکن را آباد می‌کنند.

حجت‌الاسلام نواب با اشاره به تحولات تکنولوژیکی که در جهان رخ داده است، گفت: ما امروزه از همه برنامه‌های نوپدید تکنولوژی برای زیارت استفاده می‌کنیم. اکنون کتابخانه‌‌های دیجیتال وجود دارد که در اختیار زائران و روحانیون قرار گرفته و می‌توانند برای ارتقای دانش خود استفاده کنند.

وی افزود: علاوه بر این پایگا‌ه‌های اطلاع‌رسانی زیادی در بعثه و سازمان حج و زیارت تعبیه شده است. در «ویکی حج» نیز اطلاعات زیادی قرار گرفته که به صورت آنلاین افراد می‌توانند در خصوص ابعاد مختلف حج از آن استفاده کنند.

نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت با اشاره به مخاطبان مختلفی که در حوزه حج و زیارت با آنها مواجه هستند، گفت: باید برای مخاطبان مختلف محتواهای متنوع تولید کنیم. ما کاروان‌های دانشجویی داریم که باید برای آنها یک سطح محتوا تولید شود در حالی که برای اساتید دانشگاه باید سطح دیگری از اطلاعات و آموزش‌ها تهیه شود؛ برای المپیادی‌ها کارهای فرهنگی باید انجام دهیم که برای عموم دانش‌آموزان نمی‌توانیم انجام دهیم. حتی گاهی بین محتوایی که برای بانوان زائر تهیه می‌شود و محتوایی که برای زائران آقا تهیه می‌شود براساس نیازسنجی صورت گرفته تفاوت‌هایی در نظر گرفته می‌شود.

وی از ارتباط با سایر کشورها برای دریافت تجارب آنها نیز سخن گفت و اظهار کرد: سفرهایی به کشورهای مختلف داریم تا فعالیت‌های آنها را بررسی و از ایده‌های جدید سایر کشورها استفاده کنیم. مثلاً شنیده بودیم که کشور مالزی برنامه جدیدی در این حوزه دارد که به این کشور سفر کردیم. در کشور مالزی افراد می‌توانند با دو هزار و 600 دلار به جرگه حج‌گزاران پشت نوبت حج اضافه شوند و این پول برای آنها سرمایه‌گذاری شود و وقتی نوبت آنها رسید به حج اعزام شوند. در بین این افراد برخی افراد توانمندی کمتری دارند، به همین دلیل افرادی که توانمند نیستند تا 60 درصد هزینه حج آنها را دولت مالزی پرداخت می‌کند، آنهایی که نیمه برخوردار هستند 45 درصد هزینه را دولت می‌دهد و افراد برخوردار نیز با هزینه خودشان مشرف می‌شوند.

وی افزود: وقتی از مسئولان حج مالزی سؤال شد که چقدر پشت نوبتی دارید، گفتند 9 میلیون نفر. سؤال کردیم چند سال طول می‌کشد با توجه به سهمیه دولت مالزی این تعداد به حج مشرف شوند؟ که پاسخ دادند حدود 150 سال. یعنی وقتی بررسی می‌کنیم می‌بینیم ایران اسلامی به یاری خدا چنین گرفتاری‌هایی ندارد و شیوه‌ای که در ایران رخ داده بهتر از سایر کشورهاست.  

گفت‌وگو از زهرا ایرجی