4 علت شکل‌گیری مناظرات امام رضا(ع)
مدرس حوزه علمیه و از پژوهشگران موسسه کلامی احیا در همدان به چهار علت مناظرات امام رضا علیه السلام از دیدگاه مأمون پرداخت و گفت: دوران زندگانی امام رضا(ع) دورانی است که رشد بسیار چشمگیری در علوم مختلف به ویژه علوم عقلی وجود دارد، می‌توان یک از رسالت‌های مهم امام رضا(ع) در دوران زندگی با برکتش را اثبات اساس عقاید اسلام دانست که آن را از طریق مناظرات انجام می‌دادند.
مناظره‌های حضرت علی بن موسی الرضا(ع) به مجموعه جلسات گفت‌وگویی گفته می‌شود که آن حضرت با علمای مذاهب مختلف اعتقادی و کلامی برگزار می‌کردند. مهم‌ترین این جلسات که توسط منابع روایی شیعه با دقت بیشتری گزارش شده، مربوط به مناظره‌ها بین سال‌های ۲۰۱ تا ۲۰۳ قمری است که در شهر مرو و در کاخ مأمون، خلیفه عباسی رخ داد.
در منابع تاریخی، ماجرای برگزاری این مناظرات چنین روایت شده است که شخصى به نام «نوفلى» مى‌‌گويد روزى خدمت امام رضا(ع) بودم و با او مشغول صحبت بوديم كه ياسر، سرپرست كارهاى امام، وارد اطاق شد و پيام مأمون را خدمت امام عرض كرد كه «دانشمندان فِرَق، اديان و مكتب‌‌هاى گوناگون از تمام ملت‌ها پيش من آمده‌‌اند. چنانچه صلاح مى‌دانيد با آنها گفتوگو كنيد فردا اين‌جا تشريف بياوريد، و گرنه مزاحم نمى‌‌شويم. اگر هم مايل باشيد، ما خدمت برسيم». امام پاسخ داد «بگو مقصودت را مى‌دانم و فردا به خواست خدا خودم خواهم آمد». سپس امام فرمود «مى‌دانى مأمون كِى از اين‌كار خود، پشيمان مى‌شود؟»
آن وقت كه مى‌بيند پيروان تورات را با تورات، و پيروان انجيل را با انجيل، و پيروان زبور را با زبور، و صابئين را با لغت عبرانى، و هرابذه را با لغت فارسى، و اهل روم را با زبان رومى و پيروان هر مكتب و هر نظريه را با زبان خودشان محكوم مى‌كنم. وقتى كه همه آنها دست از نظريه خود برداشتند و تسليم نظريه من شدند، آن وقت مأمون مى‌فهمد كه من بايد رهبرى جامعه را به عهده بگيرم، نه او و از كار خود پشيمان مى‌شود». هدف امام در مناظرات با رهبران ادیان، غلبه بر آنها نبود، هدف امام(ع) غلبه بر انحراف بوده، نه غلبه بر ادیان. امام رضا(ع) در این گفت‌وگوها هدفشان با مقاصد و اهداف بنیادین امامت مرتبط است که بالاترین آن هدایت است.
حجت‌الاسلام علی الوندی، مدرس حوزه علمیه و از پژوهشگران مؤسسه کلامی احیا در همدان، در گفتوگو با ایکنا از همدان، اظهار کرد: ائمه اطهار علیهم‌السلام تمامی دوران حضورشان در بین مردم همواره به معدن علوم گوناگون معروف بوده و در جای جای تاریخ سخت‌ترین و بدترین دشمنان به توانایی علمی این خاندان اذعان کرده‌اند.
حضرت رضا(ع) نیز از این قاعده مستثنی نیست، اما دوران زندگانی امام رضا(ع) با دوران زندگانی ائمه قبل خود بسیار متفاوت است، به عنوان مثال دوران امام باقر(ع) و صادق(ع) دوران اوج تربیت شاگردان است، دوران امام سجاد(ع) دوره مبارزه غیرمستقیم با دستگاه ظلم و جور است و اما دوران زندگانی امام رضا(ع) دورانی است که رشد بسیار چشمگیری در علوم مختلف به ویژه علوم عقلی وجود دارد، متفکران بزرگی در زیر پرچم اندیشه‌ها و تفکرات مختلف فرق‌های فکری، اعتقادی رشد کرده و برای عرض اندام میان جامعه آماده شده‌اند.
مناظره روش و شیوه‌ای برای بیان مطالب حق و از بین بردن استدلالات و نتیجه‌های نامطلوب اندیشه مخالف است، تقریبا می‌توان خروجی تربیت عظیم شاگردان توسط ائمه سابق را تشکیل مجالس علمی مناظرات دانست، چراکه از زمان امام صادق(ع) شاگردان به مناظره و گفتوگو با مخالفان و مغلوب کردن سایر اندیشه‌ها می‌پرداختند اما در زمان امام رضا(ع) با رشد جغرافیای مرزهای کشور اسلامی و برخورد با نحله‌ها و تفکرات همسایه و از طرفی علاقه خلفای عباسی خصوصا مأمون عباسی به علم آموزی و گسترش علوم در جامعه اسلامی و... باعث می‌شوند یک برهه تاریخی خاص پیرامون مناظرات به تصویر کشیده شود.
اثبات اساس عقاید اسلام؛ یکی از رسالت‌های امام رضا(ع)
امام رضا(ع) قبل از ولایتعهدی نیز مناظراتی داشته است و می‌توان یک از رسالت‌های مهم امام رضا(ع) در دوران زندگی با برکتش را اثبات اساس عقاید اسلام دانست که آن را از طریق مناظرات انجام می‌دادند. به گزارش مرحوم مجلسی در بحارالانوار ... امام رضا(ع) در جلسه مناظره‌ای در بصره شرکت می‌کند که جمعیت زیادی از کوفه و بصره در این مجلس شرکت کردند. علاوه بر آن افرادی خدمت امام می‌رسیدند و با ایشان در موضوعات مختلف به مناظره و گفتوگو می‌پرداختند.
بعد از عزیمت به خراسان و قبول کردن ولایتعهدی، مناظرات رنگ و بوی جدید به خود گرفت و به صورت منظم و برنامه‌ریزی شده هر سه شنبه مأمون تدارک مجلس مناظره می‌دید. مسعودی در مروج الذهب، در شیوه برگزاری مناظره‌ها در دربار مأمون می‌نویسد در روز سه‌شنبه، دانشمندان و فقیهان در دربار مأمون جمع می‌شدند. آنها را به اتاقی مفروش می‌بردند و از آنها با غذا و نوشیدنی پذیرایی می‌کردند. سپس نزد مأمون حاضر می‌شدند و تا غروب آفتاب گفتگو و مناظره می‌کردند. در نهایت با غروب آفتاب، دوباره سفره پذیرایی گسترده می‌شد و بعد، جمعیت متفرق می‌شدند.
امام رضا(ع) از یک سبک و اسلوب خاص در مناظرات استفاده نمی‌کردند بلکه متناسب با شخصی که در مقابل ایشان بوده‌اند سبک و اسلوب مناظره متفاوت بوده است. شیوه مناظره علی بن موسی الرضا(ع) نسبت به طرف مقابل او در هر مناظره، متفاوت بود. وی در مواجهه با زندیقان و خداناباوران؛ از دلایل و برهان‌های عقلی استفاده می‌کرد؛ چرا که آنها کتاب‌های مذهبی و دلایل نقلی را قبول نداشتند و تنها به عقل استناد می‌کرد.
صبر و سعه صدر از ویژگی‌های مناظرات امام رضا(ع)
امام همچنین در مناظره با اهل کتاب نیز از استدلال‌های عقلی بهره می‌برد. شیوه ایشان در مواجهه با اختلافات و نظرات مخالف، صبر و سعه صدر بود و سعی در آرام کردن فضای مناظره داشت.
شاخصه‌های اصلی مناظره‌های علی بن موسی الرضا(ع) را می‌توان در دو بخش کلی مناظرات درون‌دینی و مناظرات برون‌دینی تقسیم‌بندی کرد. در مناظره‌های درون‌دینی علی بن موسی، تشریح جایگاه امامان پس از پیامبر اسلام، اثبات امامت علی بن ابی‌طالب و برخی مجادلات کلامی بین شیعه و سنی؛ مهم‌ترین موضوعات محسوب می‌شود. اثبات عصمت برای علمای عقل‌محور افراطی معتزله نیز از دیگر موضوعات این مناظره‌ها محسوب می‌شد.
در زمینه مناظرات برون‌دینی نیز با در نظر داشتن جایگاه علمی امامان شیعه و تسلط آنان بر کتب ادیان دیگر، این مناظرات دربرگیرنده نقدهای اساسی بر ادیان مورد دیگر بوده‌است.
چهار علت برگزاری مناظرات امام رضا از دیدگاه مأمون
پیرامون علت شکل‌گیری مناظرات دیدگاه های مختلفی وجود دارد که می‌توان به تعدادی از آنها اشاره کرد. آیت‌الله مکارم در کتاب مناظرات تاریخی امام رضا(ع) چهار احتمال برای شکل گیری بیان نموده است. احتمال بدبینانه که هدف مأمون را تخریب وجهه علمی علی بن موسی باشد؛ مستند به روایاتی که در این‌باره نقل شده‌است و پس از درگذشت علی بن موسی(ع)، دیگر مناظره‌هایی به این شکل گزارش نشده است.
احتمال دوم، مأمون قصد داشت مقام علی بن موسی(ع) را تنها در بُعد علمی منحصر کند، و تدریجاً او را از مسائل سیاسی کنار بزند، و چنین نشان دهد که مردی عالم و پناهگاه امت اسلامی در مسائل علمی است، ولی او کاری با مسائل سیاسی ندارد و به این ترتیب شعار تفکیک دین از سیاست را عملی کند. احتمال سوم چنین است که سیاستمداران شیاد و کهنه‌کار اصرار دارند در مقطع‌های مختلف سرگرمی‌هایی برای تودهٔ مردم درست کنند، تا افکار عمومی را به این وسیله از مسائل اصلی جامعه و ضعف‌های حکومت خود منحرف سازند.
احتمال چهارم، مأمون بشخصه آدم بی‌فضلی نبود و تمایل داشت به عنوان یک زمامدار عالم در جامعهٔ اسلامی معرفی گردد، و عشق او را به علم و دانش آنهم در محیط ایران خصوصاً، و در محیط اسلام آن روز عموماً، همگان باور کنند، و این یک امتیاز برای حکومت او باشد و از این طریق گروهی را به خود متوجه سازد. اینکه تعداد مناظراتی که برای امام تدارک دیده شده است در منابع نقل تاریخی مختلف است، اما حجم مناظرات امام بسیار فراوان بوده و گاهی در یک مجلس مناظرات متعددی با افراد متعددی شکل می‌گرفته است.
از مهم‌ترین مناظرات حضرت با مخالفان می‌توان مناظره با جاثلیق مسیحی، راس جالوت، بزرگ هیربدان، عمران صابی، سلیمان مروزی و... حتی برخی مناظرات با خود مأمون بوده است؛ نام برد.
جهاد تبیین هدف اصلی امام از برگزاری مناظرات
به فراخور موضوعات هر مناظره می‌توان نتیجه مناظره هم متفاوت دانست. باید دقت داشت هدف اولی حضرت از مناظره غلبه و برتری نبوده است و امام عمیقا به دنبال جهاد تبیین بوده است، تا مخالفان حرف صحیح و استدلال درست نسبت به تعالیم اسلامی را بدانند و نسبت به آن فکر کنند. این مسئله در یکی از مناظرات معروف ایشان با سلیمان مروزی به وضوح به چشم می‌خورد، زیرا سلیمان در پاسخ به سوالات و مناظره با امام به طور کلی درمانده می‌شود و به گونه‌ای پاسخ سوالات امام را می‌دهد که حتی مأمون ایشان را به سخره می‌گیرد و حتی به او نهیب می‌زند که این چه طرز مناظره کردن است.
امام اینجا از سلیمان دفاع می‌کند دفاع کردنی که در نگاه اولی به مناظره شاید توجیهی نداشته باشد ولی با نگاه امام رضا(ع) که هدف اصلی ایشان جهاد تبیین و بیان حقایق اسلام با استدلال و منطق صحیح است قابل درک است. شاید بتوان جمله کلیدی امام رضا(ع) را در این مناظره (مناظره با سلمیان مروزی) این بخش دانست که بعد از شکست طرف مقابل، امام رو به همه حاضران می‌کند و یک جمله بیان می‌کند «ان کان فیکم مخالف الاسلام و اهله فسال غیر محتشم اگر بین شما حاضران کسی هست که مخالف اسلام و اندیشه های اسلام است و بیاید بپرسد بدون هیچ ترسی.»
دستگاه‌های داعیه‌دار اسلام و مروج اسلام صحیح باید در جهاد تبیین از این کلام امام(ع) الگو بگیرند و فضا را برای مقابله گفتمانی فراهم کنند، فضاها و گروه‌هایی که جوانان و نوجوانان و حتی مخالفان بتوانند بیایند سوالاتشان، شبهاتشان را بپرسند و جواب قانع کننده بگیرند. مانند فعالیت‌های که امثال آیت‌الله مکارم، مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی، شهید مطهری و ... انجام می‌دادند و در یک فضای دوستانه به بیان استدلال‌های عمیق اندیشه اسلامی می‌پرداختند و تأثیر بسزایی داشت.
در استان همدان، با توجه نماینده ولی فقیه در استان، مؤسسه اعتقادی احیا سه سالی است که به فعالیت خود در زمینه تحقق همین هدف والای اهل بیت خصوصا امام رضا (ع) در حال فعالیت است که می‌تواند بهترین الگوگیری از جریان مناظرات امام رضا(ع) باشد. این سبک باید به تمام کشور تسری کند و حتی از مرزهای جغرافیای نیز بالاتر رود.
انتهای پیام
