بانکداری اسلامی؛ الگویی تکامل‌یافته از بانکداری بدون ربا

هشتم شهریور‌ماه سال 1362 قانون عملیات بانكی بدون ربا مشتمل بر 27 ماده و چهار تبصره به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و دهم شهریورماه همان سال این مصوبه مورد تأیید شورای نگهبان قرار گرفت و این روز «بانكداری اسلامی» نامگذاری شد. 

نامگذاری مناسبت‌های مختلف در تقویم كشور یكی از مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی بوده و هدف آن بزرگداشت ارزش‌ها در كشور است، بر این اساس می‌توان گفت اهمیت نامگذاری بانكداری اسلامی نیز باید با یادآوری این موضوع مهم باشد و براساس مبانی فكری و فلسفی انقلاب اسلامی و شئونات دینی در تمام اركان خصوصی و اجتماعی افراد جامعه از جمله در حوزه روابط پولی و بانکی گام برداریم. یک بخش از زندگی اجتماعی ما انسان‌ها به روابط پولی و مالی برمی‌گردد كه در قالب نظام بانكداری متعارف از گذشته وجود داشته است. در بررسی چارچوب‌ها و شاخصه‌های بانکداری اسلامی خبرنگار ایکنا از همدان با سعید گرشاسبی فخر، عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه بوعلی سینا، گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانیم:

بانكداری اسلامی به دنبال این است كه بانكداری در چارچوب قوانین اسلامی در كشور حكمفرما شود و نامگذاری یک روز به این نام می‌تواند یادآور اهمیت این موضوع در سطح جامعه باشد و توجه بیشتر جامع علمی و عموم مردم به این مسئله را در پی داشته باشد. ضمن اینکه فرصتی را جهت تبیین بهتر بانکداری اسلامی و دفاع از مبانی آن در جامعه فراهم آورد. 

در حال حاضر نسبت به گذشته شرایط اجرای بانکداری اسلامی بهتر شده و در مجموع حرکت رو به جلویی داشته‌ایم، اکنون برخی بانک‌ها براساس سیاست‌های کلی بانک مرکزی به‌صورت تخصصی فعالیت می‌كنند که از جمله آنها می‌توان به بانک‌هایی که صرفاً در حوزه قرض‌الحسنه فعالیت می‌کنند و مشتریان بانکی، اقدام به افتتاح حساب قرض‌الحسنه و سپرده‌گذاری در این بانک‌ها به‌صورت قرض‌الحسنه می‌کنند، اشاره کرد، البته تسهیلات پرداختی توسط این بانک‌ها در قالب عقد قرض‌الحسنه است. 

اگرچه امروز نسبت به گذشته در حوزه بانكداری اسلامی حركت رو به جلو است، اما جای كار بسیار دارد و عقود اسلامی مختلفی وجود دارد كه می‌توان به‌صورت تخصصی به آن پرداخت. حال این سؤال مطرح است که بانکداری بدون ربا چطور باید به‌طور کامل پیاده شود؟ بانک و نظام بانكی سرمایه‌های راكد و پول‌های بدون استفاده را از دست عده‌ای از افراد جمع‌‌آوری کرده و آن را در دست عده دیگری قرار می‌دهد که همان تجهیز منابع تخصیص است. 

ویژگی مهم بانکداری بدون ربا جامعیت آن است 

یکی از ویژگی‌های مهم بانكداری بدون ربا، جامعیت آن است، دو دسته مخاطب در مقابل بانک‌های ما وجود دارند؛ دسته نخست افرادی هستند كه پول‌های مازاد خود را به بانک سپرده‌اند و دسته دوم افرادی که به‌دنبال استفاده از این منابع و پول‌های مازاد هستند، بنابراین قانون بانكداری بدون ربا باید دارای جامعیت بوده و بتواند پاسخگوی اهداف و سلیقه‌های تمامی سپرده‌گذاران و دریافت‌کنندگان وام و تسهیلات باشد. 

اگر فرد تولیدكننده‌ای مطالبه‌ای از مشتریان خود داشته و در عین حال با کمبود نقدینگی مواجه باشد، می‌تواند براساس عقود اسلامی بانکداری بدون ربا، در قالب عقد خرید دین، دین خود را به بانک بفروشد و زودتر از موعد مقرر، نقدینگی مورد نیاز خود را تأمین کند. ممكن است فردی به بانک مراجعه كند و برای ساخت‌وساز احتیاج به پول و تسهیلات داشته باشد، این فرد می‌تواند در قالب عقد استصناع، نقدینگی مورد نیاز خود را از طرف بانک تأمین کند یا شخصی برای خرید یک کالا و یا خدمت در قالب عقد فروش اقساطی یا مرابحه، وجه مورد نیاز خود را تأمین کند. 

بانکداری ما بدون رباست اما نه اسلامی 

اما این سؤال پیش می‌آید بانک‌های ایران چقدر طبق بانكداری اسلامی رفتار می‌كنند؟ بانكداری اسلامی اعم از بانكداری بدون ربا بوده و ابتدا باید دید آیا در كشور ما به بانكداری بدون ربا عمل می‌شود یا خیر و بعد به بانكداری اسلامی پرداخت که باید در این خصوص گفت در كشور ایران قانونی با عنوان بانكداری اسلامی وجود ندارد و آنچه كه در سال ۶۲ مصوب شده قانون عملیات بانکداری بدون رباست. بر این اساس، بانک بدون‌ ربا یک مؤسسه انتفاعى است كه از طریق قراردادهای شرعی با سرمایه خود و سپرده‌هاى مشتریان به‌منظور كسب سود اقدام به جمع‌آورى سپرده‌ها، دادن تسهیلات، اعتبارات و ارائه خدمات بانكى مى‌کند. 

در بانکداری بدون ربا تأکید صرفاً بر حذف ربا از تمامی روابط پولی و بانکی است. اما بانکداری اسلامی نوعی الگوی خاص یا مدل تعدیل شده‌ از بانکداری متعارف است که در آن تلاش می‌شود افزون بر حذف ربا، تمامی روابط و مناسبات، سازگار با شریعت و فقه اسلامی و در راستای اهداف اساسی نظام اقتصادی اسلام مانند عدالت و اخلاق تنظیم شود. درواقع تعریف بانکداری اسلامی، مشابه بانکداری بدون رباست با این تفاوت مهم که در بانکداری بدون ربا، تأکید اصلی بر مسئله حذف ربا از مناسبات و روابط بوده و سایر موارد و مسائل در اولویت دوم قرار دارند، در حالی که در بانکداری اسلامی همه آموزه‌های اقتصادی اسلام مورد توجه است. بنابراین بانکداری اسلامی، الگوی تکامل‌یافته‌ای از بانکداری بدون رباست.

بانكداری اسلامی شاخصه‌هایی دارد كه آن را فراتر از بانكداری بدون ربا قرار می‌دهد، قریب به ۴۰ سال از تصویب قانون بانكداری بدون ربا گذشته است، اما متأسفانه ما به‌طور کامل به اهداف مدنظر این قانون نرسیده‌ایم. برای این امر دلایل مختلفی می‌تواند وجود داشته باشد از جمله اینکه قانون مصوب اولیه، آن جامعیت لازم و کافی را نداشته است، بنابراین پاسخگوی نیاز تمام مشتریان بانكی اعم از سپرده‌گذاران و متقاضیان تسهیلات نبوده است. 

كسانی كه در سیستم بانكی ما تصمیم‌گیر و سیاست‌گذار هستند، از مسئولان عالی نظام بانكی گرفته تا كارمندانی كه در صف قرار داشته و مشغول خدمات‌رسانی به مشتریان هستند، باید در بدو امر، نسبت به قوانین بانكداری بدون ربا و بانکداری اسلامی علم و آگاهی كامل داشته باشند. 

آنها باید اعتقاد داشته باشند كه بین فرآیند بانکی بدون ربا و یک فرآیند بانكی ربوی تفاوت است، اما متأسفانه به این مسئله توجه نمی‌شود. یک كارمند بانک نباید نسبت به قانون عملیات بانکداری بدون ربا بی‌اطلاع باشد و اگر به مشتری تسهیلاتی داده می‌شود و یک مبلغ مشخص و اضافه از این فرد گرفته می‌شود، آن را ربا بداند، در حالی كه این اضافه، الزاماً ربا نیست و اضافه پرداختی غیر ربوی است که مبتنی بر یکی از عقود اسلامی است. 

به‌عنوان نمونه در عقد فروش اقساطی وقتی به یک مشتری تسهیلات داده می‌شود و او اقدام به خرید كالا می‌كند، یک معامله اتفاق افتاده و اضافه پولی كه دریافت می‌شود همان پولی است که در هر معامله‌ای در جهت كسب سود به دست می‌آید. درواقع اختلاف بین قیمت خرید و فروش یک کالا باعث دریافت یا پرداخت مبلغ اضافه می‌شود. 

در خصوص این مسائل كارمندان بانک باید آگاهی لازم را داشته باشند و آن را برای مشتری شرح دهند، این موضوعات می‌تواند كمک كند كه بسیاری از اوقات جلوی معاملات صوری و فاکتورهای ساختگی گرفته شود. علم و آگاهی به این مسائل توسط مشتریان بانكی نیز مهم است، اگر بتوانیم مشتریان خود را با انواع عقود اسلامی آشنا كنیم و آنها علم پیدا کنند که اگر در یک معامله بانكی تسهیلاتی گرفته می‌شود و پول اضافی پرداخت می‌شود، آن پول الزاماً ربا نیست، کمک قابل توجهی به گسترش بانکداری بدون ربا خواهد کرد. 

تراز بودن سیستم بانكی؛ از شاخصه‌های مهم بانکداری اسلامی

توزیع عادلانه منابع یكی از شاخصه‌های مهمی است كه متأسفانه در كشور ما چندان به آن توجه نمی‌شود، ناترازی كه در سیستم بانكی ایران از گذشته وجود داشته همواره یكی از معضلاتی بوده كه اقتصاد كشور با آن درگیر است، ضمن اینکه یک بخش از تورم كه سال‌ها در كشور وجود داشته به عملكرد بد نظام بانكی در این بخش برمی‌گردد. بانكداری اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است، یكی از شاخصه‌های مهم، تراز بودن سیستم بانكی است كه متأسفانه در كشور ما وجود ندارد. 

یک بخش از ناترازی از اراده سیستم بانكی خارج است و در نتیجه نمی‌تواند به روش سیستم بانكداری اسلامی عمل كند، علت آن تكالیف تحمیلی به بانک‌هاست. متأسفانه امروزه بانک‌ها در حیطه فعالیت‌هایی ورود كرده‌اند كه جز وظایف تخصصی آنها نیست، اینكه بانكی اقدام به خرید و فروش ملک كند و مستقیم خود در حوزه كارهای تولیدی مشاركت كند، از شاخص‌های بانكداری اسلامی محسوب نمی‌شود. 

ورود مستقیم بانک‌ها به فعالیت‌های اقتصادی شرایط رقابتی و عادلانه را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد كه با شاخص‌های بانكداری اسلامی در تضاد و تناقض خواهد بود، اینها از مواردی است كه متأسفانه در سیستم بانكی ما مورد توجه قرار نگرفته و البته بخشی تحت‌تأثیر تصمیم‌گیری‌های خارج از سیستم بانكی است.

عاطفه ابرار پیراسته