سوره «محمد»؛ سوره جهاد و آزمون ایمان

به گزارش ایکنا از همدان، تاکنون تفسیر سوره‌های مبارکه حمد، حجرات و فتح براساس تفسیر تسنیم بیان شد، در این نوشتار حجت‌الاسلام والمسلمین حسین مقدس، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی ملایر با استناد به تفسیر تسنیم آیت‌الله‌ جوادی آملی به تبیین سوره محمد پرداخته است که مشروح آن را در زیر می‌خوانیم:

نام دیگر سوره مبارکه «محمد» سوره «قتال» است و در آیه دوم این سوره از حضرت محمد(ص) به صراحت یاد شده است؛ افزون بر ذکر واژه «قتال» در آیه بیستم این سوره مشروعیت جنگ با دشمنان نیز بیان شده؛ بنابراین نام قتال اسم حقیقی سوره است. از اوصاف این سوره وصف کافران به صفات خبيث و وصف مؤمنان به صفات طيب و آثار مترتب بر هر یک از آن‌ها در آخرت است.

این سوره در ترتیب مصحف چهل‌وهفتمین و در ترتیب نزول نود‌وششمین سوره است که از منظر آیت‌الله جوادی آملی پس از سوره «حدید» و پیش از سوره «رعد» نازل شده است. شمار آیات سوره به عدد بصری ۴۰ و به عدد کوفی ۳۸ و به شمارش دیگران ۳۹ آیه است.

براساس گفته برخی مفسران سوره «محمد» پس از جنگ بدر و پیش از نبرد احد در مدتی که پیکاری میان مسلمانان و مشرکان نبود فرود آمده و به گفته برخی دیگر در غزوه اُحد نازل شده است. بر این پایه نزول سوره در سال دوم یا سوم هجری بوده است. برخی هم تاریخ نزول سوره را میان صلح حدیبیه و غزوه تبوک دانسته‌اند. این سوره چنان که از سیاق آیاتش پیداست از سوره‌های مدنی است؛ ولی برخی آن را مکی دانسته‌اند.

از منظر صاحب تفسیر تسنیم، از محتوای سوره و روایات ذیل آیات آن برمی‌آید که این سوره در فضای جنگ بدر یا غزوه احد نازل شده است. به تصریح برخی مفسران، مشروعیت نبرد با دشمنان در این سوره بیان شده است پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی مشرکان و معاندان حجاز بر حکومت تازه تأسیس پیامبر اکرم(ص) شوریدند و نظام نوپای اسلامی با پیکارهایی نفسگیر رو‌بهرو شد؛ این سوره در چنین فضایی نازل شد و خدای سبحان در این سوره مسلمانان را به مبارزه با کافران تا پیروزی و تمام شدن جنگ دعوت سویی می‌کند.

همچنین این سوره از چهره دو گروه دیگر در میان مسلمانان پرده برمی‌دارد؛ ضعیف‌الایمان‌ها که پیش از صدور فرمان جهاد می‌گفتند چرا آیه‌‎ای نازل نمی‌شود که به جهاد فرمان دهد؛ ولی پس از صدور فرمان جهاد از ترس، حالت بیهوشی به آنان دست می‌داد «و يَقولُ الَّذِينَ ءامَنوا لَولا نزلت سورَةٌ فَإِذا أُنزِلَت سورَةٌ مُحكَمَةٌ و ذُكِرَ فِيهَا القِتَالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَرَضٌ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ المَعْشِي عَلَيْهِ مِنَ المَوتِ فَأُولَى لَهُم» منافقان به ظاهر مسلمان که با مشرکان همکاری می کردند و برای آشکار نشدن نفاقشان به کافران می‌گفتند ما در برخی از امور با شما همکاری می‌کنیم. (سوره محمد/ آیه 20)

تعامل و تأثیر متقابل فضای نزول و معارف هر سوره مکی یا مدنی، امری روشن و انکارناپذیر است. معارف هر سوره با رخدادهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی فضای نزول هماهنگ‌اند؛ به‌طور نمونه فضای جنگ، سبب نزول آیات و معارف مناسب با آن فضاست و این دو نسبت به یکدیگر تأثیر و تأثر متقابل دارند، چنان‌که فضای نزول این سوره که فضای جنگ (بدر یا احد) است، سبب نزول احکام و معارف وابسته به جنگ شده و مؤمنان را به مبارزه و مقاومت در نبرد فراخوانده و از سستی و ترس باز داشته است.

معارف این سوره درباره جهاد و تحریض مؤمنان به جنگ با دشمنان اسلام (جهاد) با جان و مال مقایسه میان صفات کافران و مؤمنان و آثار مترتب بر آن ویژگی‌های منافقان فرجام کافران و تباه شدن کوشش‌هایشان برای نابودی حق و فرجام مؤمنان و نتیجه بخش بودن کارهای نیک آنان است. بر این اساس، می‌توان مهم‌ترین معارف و خطوط کلی این سوره را در هفت بخش خلاصه کرد.

سفارش به مبارزه با دشمنان اسلام، حکم اسیران جنگی و صلح با دشمنان آیات ۴، ۳۱ و ۳۵، مقایسه حال مؤمنان و کافران در دنیا و آخرت و بیان تباهی کوشش کافران و نتیجه‌بخش بودن کارهای مؤمنان آیات ۱ - ۳ ، ۵ - ۱۵ و ۳۱ - ۳۴.

وصف برخی از نعمت‌های بهشت. آیه ۱۵، وصف برخی ویژگی‌های منافقان و بیماردلان آیات ۱۶، ۱۸ و ۲۰ تا ٣٠، توصیه به تدبر در قرآن و یادآوری امر معاد و عذاب و حبط اعمال کافران آیات ۹، ۲۴ - ۲۹ و ۳۲، سفارش به انفاق و پرهیز از بخل‌ورزی آیات ۳۶ - ۳۸ سیر در زمین و بررسی سرگذشت اقوام پیشین و مسئله آزمون الهی در موضوع جنگ آیات ۱۰، ۱۳ و ۳۱.

شاید بتوان آیات ذیل را از غرر آیات آیات برجسته و ممتاز این سوره نامید: آيه هفتم سوره محمد «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءامَنوا إِن تَنصُرُوا اللهَ يَنصُرُكُم وَيُثَبِّت أقدامَكُم» که خطاب به مؤمنان قاعده‌ای کلی را بیان می‌فرماید و شرط نصرت الهی را این می‌داند که شما نیز خدا را یاری کنید.

آیه 19 این سوره مبارکه «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ» که خطاب به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید جز خدای یگانه هیچ معبودی نیست و در صراط مستقیم باید رابطه خود را با خدا محکم کنی و افزون بر آن برای خود استغفار کن و برای دفع آلودگی‌های مردم از گناهان برای آنان نیز استغفار کن که ذات اقدس الهی از همه امور ثابت و متغیر و حرکت و سکون شما آگاهی دارد پس این آیه به دو امر مهم عقیدتی و اخلاقی در کنار هم اشاره دارد.

آيه 31 «وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّىٰ نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ» اخبار کم که در امر به جهاد و آزمون به صبر مجاهدان نستوه و صابران را معرفی می‌کند. آيه 38 «...وَإِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ» که از حيث هشدار و اخطار به مؤمنان درباره خطر کوتاهی کردن از وظایف شرعی برجستگی ویژه‌ای دارد.

آیه 11 «ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكَافِرِينَ لَا مَوْلَى لَهُمْ» و آیه 24 «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا» نیز می‌توانند از آیات برجسته و ممتاز این سوره باشند‌، زیرا بیان‌کننده اصل ولایت و تدبر در قرآن‌اند.

مهمترین هدف این سوره برانگیختن و تشویق مسلمانان به جهاد با مشرکان و ترغیب مؤمنان در ثواب جهاد است؛ هدف دیگر این سوره بیان احکام جنگ گرفتن اسیر و صلح با دشمن است؛ همچنین انذار مشرکان به سرنوشت اقوام پیشین و بیان برخی از اوصاف منافقان و افراد سست‌ایمان را نیز می‌توان از دیگر اهداف این سوره برشمرد چنان‌که سفارش به انفاق و پرهیز از بخل نیز از اهدافی است که در این سوره یاد شده‌اند.

آیت‌الله جوادی آملی در ادامه به بیان فضائل این سوره پرداخته و با استناد به روایتی از پیامبر اسلام(ص) بیان می‌کنند که به فرموده پیامبر اکرم(ص) کسی که سوره «محمد» را بخواند، سزاوار است که خدا او را از نهرهای بهشت سیراب کند «من قرأ سورة محمد كان حقاً على الله أن يُسقيه من أنهار الجنة».

به گزارش ابوبصیر، امام صادق(ع) فرمود هر کس سوره «محمد(ص)» را بخواند هرگز شک و تردید در دین بر او راه نخواهد یافت و هرگز خدای سبحان او را به فقر نمی‌آزماید و هیچ گاه از فرمانروای ستمگری نمی‌ترسد و همواره تا پایان عمر از شرک و کفر محفوظ است و زمانی که از دنیا می‌رود خدای سبحان هزار فرشته را فرمان می‌دهد که در قبر او نماز بگزارند و ثواب نمازهایشان برای اوست این فرشتگان او را همراهی می‌کنند تا در جای امن و امان نزد خدای سبحان نگه دارند و همواره در امان خدا و پیامبر اکرم(ص) قرار دارد.

همچنین امام صادق(ع) فرمود هر کس بخواهد حال ما و دشمنان ما را بشناسد، باید سوره «محمد» را بخواند زیرا در این سوره آیه‌ای درباره ما و آیه‌ای درباره دشمنان ماست.

آیت‌الله جوادی در پایان این قسمت در جهت وجه تناسب این سوره با سوره قبل بیان می‌دارند که وجه ارتباط و تناسب این سوره با سوره پیشین مخفی نیست. اتصال آیات آغازین سوره به آیه پایانی سوره احقاف «فَهَل يُهْلَكُ إِلَّا القَومُ الفَاسِقُونَ» به‌گونه‌ای است که اگر بسمله از این سوره گرفته شود، دو آیه در حکم یک آیه‌اند، بنابراین سوره «قتال متمم موضوع سوره احقاف» است.