نگاهی به «سرّالبیان فی علم‌القرآن» اثر استاد «حسن بیگلری»
گروه فعالیت‌های قرآنی: مدرس قرآن مرحوم استاد «حسن بیگلری» اثرش «سِرّالبیانِ فی عِلم‌القرآن» را به عنوان کتابی با محوریت تجوید کامل استدلالی معرفی می‌کند؛ اثری که در اصل برای قرآن‌آموزانش در پنج دهه گذشته به نگارش درآورده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، مرحوم استاد «حسن بیگلری» مدرس قرآن که در میان شاگردان و قرآنیان به نام «سرهنگ بیگلری» شناخته می‌شود، دارای کتابی با عنوان «سرّالبیان فی علم‌القرآن» (1338 ه ش) است، وی در ابتدای این کتاب چنین آورده است:
«سپاس و ستایش پروردگار جهان را سزاست که هر چه موجود است از وجود اوست و آنچه در گیتی است، جلوه‌ای از اراده او و درود بی‌پایان بر پیامبران و برگزیدگان خداوند رحمن، بویژه سرور کائنات و خلاصه موجودات، مشعل هدایت، منادی وحدانیت، رسول محمود محمد بن عبدالله(ع) و آل گرام وی از شاه مردان علی‌بن‌عمران تا صاحب العصر و الزمان صلواة الله و سلامه علیهم اجمعین من الآن الی یوم الموعود.
اما بعد چنین گوید بندۀ ناچیز و خوشه‌چین ارباب علم و تمیز، حسن بیگلری فرزند مرحوم حاج میرزا علی رحمه الله علیه که از اوان جوانی، در مجالس قرائت قرآن و مباحث دینی حاضر می‌شدم و از اساتید فن، دستورهای قرائت و رموز علم قرآن و معانی آن را به فراخور فهم و استعداد خود، مطابق اسلوب اهل دانش فرا می‌گرفتم و آنچه در این باره اهل خبره به رشتۀ تحریر درآورده از نظر می‌گذراندم و سالیان متمادی نیز به مطالعه و ممارست و تعلیم قرائت کلام‌الله مجید پرداختم تا از بیان معجز نشان حق و دریای ژرف و بی‌کران آن به قدر فهم قاصر خویش بهره‌مند شدم و چون یکی از بهترین چیزهایی که در نزد خدا به حساب می‌آید کوشش خالصی است که در خدمت به کتابش انجام شود لذا خلاصۀ بررسی‌ها و تحقیقات چندین ساله و آنچه اقتباس از اصحاب فن و علمای متبحر و کتب قدیمه و جدیده عربی و فارسی شده با انشایی ساده و اسلوبی روان که ریشه لغات آن متخذ از کتب لغت و معانی آن مستفیض از اهل معرفت است به رشتۀ تحریر درآوردم تا طالبان امروز به سهولت دریافت مطالب و معانی کنند.
کتاب حاضر گلچینی از نظریات ارباب علم و دانش بوده و علوم مختلفۀ کلام‌الله مجید را با اسلوبی ساده و روان بیان می‌کند و بهترین راهنما برای خوانندگان قرآن حمید(دیباچه کتاب صفحه 13) و به منزلۀ چراغ روشنی در جلو آنان است.
شمارۀ آیات در این کتاب از روی قرآن چاپ باغچه‌سرا گرفته شده است.
این کتاب دارای دو فصل است.
فصل اول قرآن: مشتمل بر وحی - دورۀ نزول - طرز جمع‌آوری - حرکات و نقطه‌گذاری - احتباس وحی و علل آن - اقسام آیات - روش قرآن در دعوت - وجوه اعجاز - قصص قرآن - حروف مقطعه - رسم الخط قرآن - عدم تحریف - سوگندها - حکمت تکرار آیات قرآن - پیدایش علم قرائت و تجوید - سبب اختلاف در قرائت- علوم و مقدمات لازمه برای تفسیر و طریقه آن - نکاتی که در تفسیر قرآن باید رعایت شود - مقصود اصلی از خواندن قرآن و مطالب لازمۀ دیگر.
فصل دوم تجوید: شامل کلیۀ قواعد و نکات لازمۀ علم قرائت و تجوید استدلالی بطور موجز و مختصر و در عین حال تا سرحد امکان جامع و کامل که دستورهای خواندن قرآن کریم را به نحو مطلوب ارائه می‌دهد.
سزاوار است مبتدیان و کسانی که اطلاعی از تجوید قرآن ندارند بدواً مقدمات آن را از کتاب‌های مختصر تجوید فرا گیرند تا برای درک مطالب این کتاب که در سطح بالاتری قرار دارد، آماده شوند.
کتاب حاضر مورد توجه فضلای زمان و علمای اعلام قرار گرفته که نظریات عده‌ای از آنان نگارش یافته و چون نسخ چاپ اول و دوم آن به اتمام رسیده و علاقه‌مندان به قرآن شریف طالب آن بوده با تجدید نظر و مختصر تغییر و اضافاتی مبادرت به چاپ سوم آن گردید.
امید است علاوه بر اینکه خوانندگان قرآن از آن بهرۀ وافی گیرند مورد توجه اساتید فن و طالبین فهم کلام حق نیز واقع شود. مخصوصاً علاقه‌مندان به دیانت اسلام و جوانان اهل تقوی و ایمان، با فرا گرفتن قرآن و تشکیل مجالس قرائت به فهم معانی و تفکر در آیات الهی نائل گردند و با بکار بستن اوامر و تعالیم عالیۀ این کتاب مقدس آسمانی در دو جهان رستگار شوند.
آرزوی عمدۀ نگارنده آن است که این خدمت ناچیز در پیشگاه پروردگار، مورد قبول واقع گردد که رضای او مرتبتی مافوق مرتبت هاست (و رضوان من الله اکبر) و همچنین منظور نظر صاحبان شریعت مقدسۀ اسلام و علاقه‌مندان به قرآن مجید و خوانندگان فرقان حمید و طالبان علم و ادب و عاشقان فهم و طلب قرار گیرد بمحمد و آله الاطهار و چون آدمی از سهو و خطا بر کنار نمی‌باشد چنانچه نقائصی در آن مشاهده شود به شیوه کریمان در مقام رفع آن برآیند و نگارنده را نیز آگاه سازند و این مضمون را منظور نظر کیمیا اثر دارند که بزرگان خرده بر خردان نگیرند و امید به فضل و کرم خداوند رحیم که ثواب این عبادت قلمی را عاید روح پدر بزرگوار و مادر عزیزم فرماید ضمناً از مساعی استاد معظم جناب آقای حاج سید حسین میرخان که در تصحیح مطالب این کتاب بذل مساعدت فرموده‌اند سپاسگزاری نموده، دوام توفیق معظم‌له را از یزدان پاک خواهان است.
در خاتمه از پروردگار یکتا و یگانه معبود بی‌همتا مسئلت دارد همان قسم که عالم ایجاد را بنور خود منور فرموده، جان ما را نیز بنور هدایت خویش روشن سازد و ما را با قرآن کریم آشنا و به تلاوت و اندوختن علم قرآن و عمل به احکام آن بگمارد و از خزائن رحمت نامتناهی‌اش کامیاب گرداند و قلوبمان را به نور علم و معرفت و محبت منور سازد و صحیفۀ اعمالمان را از حسنات پرکند و به گفتار و عقیدۀ محکم ثابت دارد و پیغمبر اکرم(ص) و عترت طاهرین آن حضرت را شفیع ما گرداند و به دوستی و محبت محمد و آل محمد صلواه‌الله علیهم اجمعین نیک و در دنیا و آخرت رستگار سازد – من الله التوفیق و علیه التکلان».
گزارش ایکنا حاکی است در ابتدای این کتاب چند تقریظ از علمای به نام آورده شده است که از لابلای این مطالب، می‌توان با استاد حسن بیگلری بیشتر آشنا شد. گفتنی است در ابتدای این اثر ارزشمند نوشته شده است که مطالب این کتاب شب‌های یکشنبه و سه‌شنبه و چهارشنبه در مکتب قرآن مسجد المصطفی(ص) واقع در چهارراه حسن‌آباد تهران توسط مؤلف محترم تعلیم و تدریس می‌شده است. 
تقریظ آیه‌الله حاج شیخ محمد تقی آملی
«الحمد‌الله انزل القرآن علی عبده لیکون للعالمین نذیراً و صلواته و تحیاته علی من نزل به علی قلبه‌الروح الامین بلسان عربی مبین لیکون من المنذرین و علی آله‌الاطهار الابرار.
و بعد یکی از معاجز عظیمۀ قرآن کریم و خطاب عظیم آنکه در هر عصری برای آن حمله ایست که حافظ الفاظ و مبانی و اسرار و معانی آنند و در این عصر فیروز این سعادت عظمی بهره و نصیب جناب مستطاب خیر شعار سعادت آثار صاحب‌العز و الاقبال ذی‌الشوکه و الاقتدار جناب آقای سرهنگ حسن بیگلری دام اقباله و زیدفی توفیقاته گردید، از عنفوان شباب عمر گرانمایۀ خود را صرف در قرائت قرآن مجید و تعلم و تعلیم آن نموده و در آموزگاری آن جدی وافی و سعیی به سزا نموده، در شب‌های عدیده به تشکیل مجالس قرائت مشغول و به تعلیم آداب تجوید وقت گذرانیده و در نتیجۀ اهتمام در آن یک عمر، موفق به تألیف کتابی در تجوید شده‌اند که مشاهدۀ آن شاهد صدق در کوشش و بذل جهد ایشان است و به حمد‌الله تعالی کتابی است که به این نهج بی‌سابقه است و ملاحظۀ فهرست مطالب آن دلیل بر حسن سلیقه و لطافت طبع و عذوبت فهم وجودت و ذکاء ایشان است، فجزاه‌الله سبحانه من احیاء القرآن افضل الجزاء و حشره مع القرآن کماکان فی الدنیا مع القرآن و اعطاه بکل کلمه نوراً و رفعه اعلی مدارج القارئین و ختم له بالسعاده و الخیر.
حرره الضیف المحتاج‌الفانی محمد تقی‌بن محمد الاملی، در صبح دوشنبه هیجدهم شهر صفر الخیر 1379 مطابق با اول شهریور 1338».
تقریظ حجت‌الاسلام حاج سیدمحمدباقر حسینی دماوندی
«الحمد‌لله الذی نزل الفرقان علی عبده محمد (ص) و بعثه للعالمین بشیراً و نذیراً و علمه القرآن فجعله سراجاً و قمراً منیراً والصلوه علی خاتم رسله محمد و آله الذین اذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهیراً، و بعد به مصداق آیۀ وافی هدایه ِِ«نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» باری تعالی جلت عظمته و عمت آلائه با این تأکیدات عدیده شدیده حفظ قرآن را از هر جهت تعهد فرموده و در هر عصر و زمان و در هر شغل و لباس محققین و مفسرین که مبین علوم قرآنند و قراء که حفظ تجوید و صحت قرائت آن را می‌نمایند همیشه بوده و هست الی‌البد، در این زمان که بیان آن محتاج بشرح نیست از شواهد نبوت و آثار خاتمیت، یکی از افسران ارتش عزت آثار، توفیق شعار، صاحب القاب شامخه، آقای سرهنگ حسن بیگلری دام‌عزه و اقباله به مقتضای پاکی فطرت و توفیقات حضرت احدیت، با مشغول بودن به انجام وظیفه نظام، با کمال مواظبت به مضمون حدیث صدق مشحون «خیرکم من تعلم القرآن و علمه» از عنفوان شباب مشغول آداب و علم تجوید و تعلیم و تعلم آن بر آمده تا آنکه به برکت قرآئت قرآن مجید و حسن فطرت و تأیید حضرت احدیت، موفق به جمع و تألیف کتاب حاضر در تجوید و منضمّات آن که در فهرست مشروح و مسطور است گردیده، که تمام شاهد و گواه صدق بر تتبع و حسن انتخاب ایشان میباشد و به مفاد «کم ترک الاول للاخر» مطالب سودمند گذشتگان را مع العلاوه جمع نموده.
قل للاولی فاقوا الوری و تقدّموا/ قد ماً هلموا شاهدوا المتأخّرا؛ بگو به پیشینیانی که برتی جسته و از حیث قرمت پیش افتاده‌اند بیائید آیندگان را مشاهده کنید.
حرره العبد الفانی محمد باقر بن احمد الحسینی الدماوندی فی یوم الثامن عشر من ربیع الاول 1379».
تقریظ حجت‌الاسلام حاج میرزا ابوالفضل نجم‌آبادی
«بسمه تعالی؛ حمد نامحدود و سپاس بی قیاس خدای را که به رحمت واسعه‌اش بر رسول اکرم حضرت خاتم‌النبیین صلی‌الله‌علیه و علی آله الطیبین المعصومین، قرآن عظیم را «الذی هو نور و شفاءو رحمه» فرو فرستاد و بعد، بر اهل نظر پوشیده نیست که اهمیت هر علم و بحثی بسته به عظمت موضوع آن میباشد، که هر چه موضوع والاتر، بحث در اطراف آن پر ارزش و والاتر، علیهذا این مجموعه که تألیف جناب اجل عالی سرهنگ حسن بیگلری دامت جلالته است چون مربوط به قسمتی از علم و آداب کتاب مقدس آسمانی میباشد که گذشته از قرون سالفه دنیای امروز (با همه رشد و ترقی که برای آن باور دارند) گواهی به عظمت و گرانمایه بودن قرآن مسلمانان داده و عموم بزرگان علم و دانش از هر ملتی برابر آن خاضع و قولی است که جملگی برآنند، پس سعادتی که نصیب این مؤمن پاک گشته، بسیار مهم و می‌رساند که ایشان مقام ارجمندی پیشگاه خداوند متعال دارند، آری این خردمند از بحبوحۀ جوانی و ریعان شباب (که در آن اوان جوانان فرومایه افکار دیگر در سر دارند) تنها همت والای خود را بر آن داشت که قدم در این ره نهاده و به تعلم و تعلیم قرآن مجید اوقات گران‌بهای خویش را صرف نمایند، ولی نه سطحی و سرسری بلکه (برطبق دستور) با دقت در الفاظ و معانی آن (بقدرالطاقه)راستی هنیئاً له و خوشا به حالشان، مرحبا به این حسن انتخاب و تشخیص، بالاخره در اثر خلوص نیت و عزم راسخ و سال‌ها زحمت، این افتخار و سعادت قسمت جناب آقای بیگلری گردید که کمتر کسی را چنین توفیق‌ها فراهم می‌آید، و این کتاب جامع‌الاطراف را تألیف نمودند.
ناگفته نماند این اوراق پربها به جز بحث تجویدی دارای مزایا و مطالبی است بسیار مفید که علاقه‌مندان به قرآن چه بسا اطلاعاتی به دست می‌آورند که در کتب دیگر که در این فن تدوین شده نمی‌یابند.
بالجمله بحکم «تلک آثارنا تدل علینا» بهترین شناسنامه مقام شامخ این بزرگوار همین کتاب مستطاب است، حقیر به سهم خود از این مرد پاک طینت تشکر نموده، امیدوارم برادران دینی نیز از زحمات معزی الیه قدردانی فرمایند، خداوند امثال ایشان را در جامعه زیاد فرموده «و جزاه‌الله فی الدارین بمحمد و آله خیرالکونین»
و ذلک فی شهر ربیع‌الاخر 1379- الاحقر ابوالفضل نجم‌آبادی»
آثار دیگر مؤلف کتاب
1- «احکام حج و اسرار آن» در 400 صفحه شامل تاریخ و جغرافیای مختص مکه معظمه و مدینه منوره، صفا و مروه، عرفات، مشعر‌الحرام، منی، مسجدالحرام، چاه زمزم، کعبه مکرمه، حجرالاسود، تجدید بنا و تعمیرات خانه خدا از زمان حضرت ابراهیم خلیل(ع) تاکنون، احکام سفر و راهنمائی‌های لازم برای سفر حج، منظور کلی از حج و فوائد انفرادی و اجتماعی آن، فلسفه و حکمت‌های حج، اعمال و مناسک حج با مسائل مربوطه، عید قربان و قربانی، شرح مختصر از اماکن مقدسه و بقاع مطهر و مطالب لازمۀ دیگر.
این کتاب تنها برای استفاده زائران خانه خدا آنهم در موسم حج تهیه نشده بلکه دارای مطالب آموزنده و منبع اطلاعات مفید برای سایر علاقمندان بویژه افراد تحصیل کرده میباشد و آنان را بروح تعلیمات وسیع و ارزنده اسلام آشنا می‌سازد.
2- «دسته گل» در 400 صفحه مشتمل بر کلمات و نصایح پیشوایان دین و فلاسفه و حکما، شرح حال کامل بعضی از دانشمندان و حکما و شعرای نامی ایران خلاصه قسمتی از علم فلسفه و کلام مسائل تفریحی ریاضی، لطایف و حکایات تفریحی و ادبی و تاریخی، معما و حل آنها، دستورهای خانه‌داری، دستورهای بهداشتی، تقویم شمسی و قمری و تبدیل سال‌ها قمری بشمسی و میلادی و بالعکس و...
3- «روشن‌ترین بیان در اختلاف قرائات قرآن»(درباره قرائت قراء ده گانه) از ابتدا تا انتهای قرآن مجید سوره بسوره با ذکر نام سوره شماره آیه و سبب و علت آنها برابر قواعد ادبیات زبان عرب در دو جلد چاپ شده است.
پس سرهنگ بیگلری که میگن ایشون هستند روحشون شاد 
