نقش ولایت فقیه در جامعه اسلامی

بررسی تاریخ زندگی بشر نشان می‌دهد كه انسان‌ها به دلیل تعارض در منافع، تنافر در سلایق و تفاوت در عقاید و باورها، همواره در تنازع و تخاصم فردی و گروهی به‌سر برده‌اند. این درگیری‌ها همواره در دو جبهه حق و باطل رخ داده و این نبردها چنان كه در قرآن آمده است، تا پیروزی كامل حق بر باطل ادامه خواهد داشت.

این نبرد در اعصار گوناگون متأثر از گونه‌های مختلفی از قدرت بوده و در هر عصری برمبنای عوامل متعدد، قدرت، چهره خاصی داشته است. در همه مكاتب آسمانی و زمینی برموضوع امنیت و تقویت بنیه‌های دفاعی و آمادگی‌های فردی و جمعی برای مقابله با تهدیدها و تجاوزهای دشمنان تأكید شده است. هر چند مبانی، اصول و اهداف در هریك از مكتب‌ها متفاوت است، اما بر روی اصل ضرورت و تأمین امنیت و قدرتمند بودن برای بقا و ادامه حیات و غلبه بر دشمن اشتراك نظر وجود دارد.

 در اسلام بر روی این موضوع تا آنجا تأكید شده كه خداوند در قرآن كریم خطاب به مسلمانان می‌فرماید: مسلمانان باید آمادگی دفاعی خود را به حدی برسانند كه دشمنان اسلام و مسلمین جرأت حمله به مسلمانان و كشور اسلامی را پیدا نكنند.

در یك تقسیم‌بندی عام، قدرت را می‌توان به قدرت سخت، قدرت نرم و قدرت هوشمند تقسیم كرد. تفاوت این سه‌گونه بر اساس مؤلفه‌های متفاوتی است كه یكی از عمده‌ترین آن‌ها، تصمیم‌گیرندگان یا رهبران هستند. اگرچه این مؤلفه در تولید قدرت سخت و نرم، اهمیت بسیار زیادی دارد ولی قدرت هوشمند(اگر قدرت سخت و قدرت نرم، زیركانه با هم تركیب شوند، قدرت هوشمند به وجود می‌آید) بیش از سایر مؤلفه‌ها متأثر از نقش رهبری است و همین مؤلفه است كه گونه دیگری از قدرت را تولید می‌كند.

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، به‌طور كلی مفهوم قدرت متحول شد. این تحول بیشتر ناشی از گونه خاصی از رهبری و پیوند آن با مردم بوده است. رهبری در چارچوب ولایت فقیه، موجب پیروزی یكی از حوادث بی‌نظیر تاریخ بشر، یعنی انقلاب اسلامی شد. ولایت فقیه نه تنها در دوره پیروزی انقلاب، بلكه در عبور و غلبه بر بحران‌های متعدد پس از آن نیز نقش بی‌نظیری داشته است.

قبل از آنكه به بررسی نقش ولایت فقیه در تولید گونه‌های قدرت به‌ویژه قدرت هوشمند پرداخته شود، ضروری است به جایگاه ولی فقیه در نظام سیاسی جمهوری اسلامی پرداخته شود. زیرا این نوع رهبری، خاص جامعه شیعی ایران است و در دیگر كشورها، نه چنین مقامی وجود دارد و نه رهبران آن‌ها دارای قدرت و تأثیرگذاری رهبری ولایت فقیه در ایران هستند.

در مذهب شیعه، در كنار توحید، نبوت و معاد، دو اصل عدالت و امامت نیز وجود دارد كه دارای اهمیت بسیار زیادی هستند. برایند سیاسی این دو اصل، آن است كه در زمان غیبت كبری، شایسته‌ترین فرد، زعامت امور مسلمین را به عهده دارد. مجتهدان و فقها كسانی هستند كه به نیابت از معصوم مسئولیت خطیر هدایت مردم و نظام سیاسی را عهده‌دار می‌شوند و ولی فقیه تنها كسی است كه در زمان غیبت مجاز به اعمال حاكمیت و اراده تشریعی خداوند است.

به جرأت می‌توان اعلام كرد كه ریشه بازتولید مفهوم قدرت نرم به اواخر دهه 1350 باز می‌گردد. در آن زمان آمریكا و شوروی رهبری دو بلوك شرق سوسیالیستی و غرب سرمایه‌داری را به عهده داشتند که انقلاب اسلامی در ایران رخ داد.

با توجه به ماهیت و ساختار نظام بین‌الملل كه در آن هر تحولی با مساعدت یكی از دو بلوك مذكور، امكان‌پذیر بود و نیز ساخت قدرت در درون رژیم پیش از انقلاب در ایران، وقوع انقلاب اسلامی یك استثنای بزرگ محسوب می‌شد كه تنها با نوع جدیدی از قدرت امكان‌پذیر بود. این‌گونه جدی از قدرت، همان قدرت نرم بود. جامعه‌شناسان انقلاب، با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، دچار بهت شدند زیرا داده‌های انقلاب اسلامی با نظریه‌های آن‌ها در تحلیل انقلاب‌ها سازگار نبود. وجه مشترك همه تحلیل‌های مهم درباره انقلاب اسلامی وجه نرم‌افزاری آن بود.

امام خمینی(ره) با بهره‌گیری از اسطوره جهاد و شهادت، حضرت امیر(ع) و سیدالشهدا(ع) و مقایسه زندگانی سیره عملی آنان با وضعیت موجود حاكم بر ایران از یك سو و از سوی دیگر مقایسه رژیم پهلوی با رژیم یزید باعث جوشش، حركت و قیام یكپارچه ملت مسلمان علیه حكومت ستم‌شاهی پهلوی شد.

امام خمینی(ره) قدرت را نه با مبانی سخت‌افزاری بلكه با نرم‌افزاری تحلیل می‌كرد. از نظر ایشان، انسان، عامل و محمل قدرت است و هر تحولی، با تحول انسان امكان‌پذیر است و قدرت از انسان می‌جوشد. به‌همین دلیل فرمودند: اساس همه شكست‌ها و پیروزی‌ها از خود آدم شروع می‌شود. انسان اساس پیروزی‌ها و اساس شكست است. باور انسان اساس تمام امور است.(صحیفه نور، ج193:14)

حضرت امام خمینی(ره) اگرچه در نظریه و عمل سیاسی قدرت نرم را تولید كردند اما در حقیقت ایشان به‌عنوان ولی فقیه، بر اساس شرایط خاص زمانی و مكانی، گونه‌های اولیه قدرت هوشمند را نیز ایجاد كردند. برای نمونه در حالی كه آن حضرت بر قدرت نرم تأكید ویژه‌ای داشتند اما هم زمان از اهمیت قدرت سخت نیز كه در اثر تركیب آن با قدرت نرم، قدرت هوشمند ایجاد می‌شود، غافل نبودند. امام(ره) به كرات تقویت توان دفاعی جمهوری اسلامی را برای مقابله با جبهه باطل یادآوری كردند.

فلسفه وجودی نظام جمهوری اسلامی به‌عنوان یك نظام كاملا دینی و با خاستگاهی الهی- مردمی، حركت در چارچوب اسلام و پاسخ‌گویی به مطالبات و انتظار مردمی است. در حقیقت كارآمدی مدیریت و حكومت در نظام جمهوری اسلامی، تشویق به عمل‌گرایی و الزام بر آرمان‌گرایی و حركت در چارچوب موازین دینی است. تبیین پایه‌های اعتقادی و ایدئولوژیك هدایت و كارآمدی جمهوری اسلامی، بر اساس آموزه‌های قرآنی برای توجیه افكار عمومی از سوی علما و روحانیون در مراكز جمعه و جماعات و امثالهم از ضرورت‌های امروز جمهوری اسلامی ایران است.

محمدهاشم قسام، فرمانده انتظامی شهرستان فسا