خطبه منای امام حسین(ع)؛ اتمام حجت با علمای دین

خطبه امام حسین(ع) در منا، خطبه‌ای است که حضرت در ایام حج و دو سال قبل از مرگ معاویه علیه انحرافات خلافت بنی‌امیه ایراد کرد. در این خطبه ابعاد، مسائل و نکاتی مطرح شده است که افشاگری‌ علیه معاویه و مقدمه‌ای برای واقعه کربلا است، به‌منظور بررسی ابعاد مختلف این خطبه، بررسی محورهای آن و روشنگری‌های که حضرت در مورد فراگیر شدن فساد و نقش بزرگان و فقیهان در این رابطه داشتند، خبرنگار ایکنا از همدان، با حجت‌الاسلام والمسلمین رضا غلامی‌روشن، مدرس حوزه علمیه گفت‌وگویی کرده است که مشروح آن را در زیر می‌خوانیم:

ایکنا - لطفاً درباره خطبه‌های امام حسین(ع) توضیحاتی بفرمایید. امام چند خطبه دارند و در چه زمینه‌هایی بیان شده است؟

امام حسین(ع) خطبه‌های متعددی ایراد کرده‌اند که از مهم‌ترین این خطبه‌ها خطبه منا، خطبه‌های روز عاشورا، خطبه مدینه که هنگام خروج از مدینه ایراد شد، خطبه مکه در ایام حج و همچنین خطبه‌ کربلا است. اما از منظر موضوعی بخشی از این خطبه‌ها انتقادی، محکوم کردن سکوت در برابر ظالم و به‌منظور اصلاح امور است. خطبه منا به‌صورت ویژه حول محور این موضوع ایراد شده است.

خطبه‌های حماسی، خطبه‌های امر به معروف و نهی از منکر و همچنین خطبه‌های اعتقادی بخش دیگری از موضوعات خطبه‌های امام حسین(ع) را تشکیل می‌دهند‌.

خطبه‌های تبلیغی و هدایتی و خطبه‌های تاریخی و یادآوری موضوعات و تاریخ گذشته و عبرت‌گیری از آن‌ها نوع دیگری از خطبه‌های امام است. اما به‌طور کلی ویژگی‌ خاص خطبه‌های امام حسین(ع) آن است که از منظر فصاحت و بلاغت بی‌نظیر هستند و شور و حرارت عاطفی همراه با استدلال منطقی و روح حماسی در خطبه‌های ایشان به وضوح مشهود است.

ایشان از آیات و احادیث در خطبه‌های خود استفاده کرده و مخاطبان را با شجاعت و صلابت مورد خطاب قرار داده‌اند. 

ایکنا - خطبه منا در چه زمان و مکانی ایراد شده است؟

این خطبه هم در شرایط مکانی و هم در شرایط زمانی حساسی ایراد شده است. مکان ایراد این خطبه بسیار هدفمند و با طراحی دقیق صورت گرفته است.

خطبه در سال ۵۸ هجری قمری، دو سال قبل از مرگ معاویه در صحرای منا و در اجتماع ایام حج ایراد شده است و براساس اسناد تاریخی، امام مکانی را انتخاب کردند که در این مکان کاروان‌های شام تمرکز داشتند؛ درواقع امام در پی آن بودند که با ایراد خطبه در این مکان پیام خود را به معاویه و دربار او برسانند.

این خطبه در فاصله زمانی دو سال قبل از عاشورا بوده و به نقلی ۷۰۰ یا هزار نفر از صحابه و تابعین حاضر بودند. به عبارتی می‌توان گفت امام حسین(ع) دو سال پیش از جریان عاشورا آگاه‌سازی را نسبت به خواص شروع کرده بودند و این خطبه برنامه‌ و زمینه‌ای برای قیام عاشورا تلقی می‌شود.

ایکنا - لطفاً کمی در مورد اوضاع سیاسی و اجتماعی آن زمان که خطبه منا ایراد شد، بفرمایید.

سیاست‌هایی که معاویه درنظر گرفته بود استفاده از پول و زر برای جعل احادیث عليه امیرالمؤمنین(ع) توسط علما و خواص بود تا بتواند به سیاست‌های کثیف خود توسط نظریات این علما مشروعیت ببخشد.

فشار و سخت‌گیری‌های حداکثری که بر مؤمنان وارد می‌شد و استفاده از سلیبریتی‌های آن زمان و استفاده از تزویر برای فریب دادن افکار عمومی که به عبارتی معاویه هم از زر هم از زور و هم از تزویر برای ثبات حاکمیت خود استفاده می‌کرد.

وضعیت علما و روحانیون در آن زمان آن‌گونه بود که در برابر ظلم و فساد معاویه سکوت کرده بودند و نسبت به امر به معروف و نهی از منکر کوتاهی می‌کردند. این علما یا با معاویه همراه بودند و یا اینکه مقاومتی در برابر انحرافات حکومتی معاویه نداشتند که موجب ایراد این خطبه توسط امام شد.

شیعیان هم در وضعیت بد و در شرایط بحرانی و تنگنا قرار داشتند، به‌طوری که صلیب ابن قیص در توصیف این وضعیت بیان می‌کند وقتی امام حسن(ع) از دنیا رفت روز به روز فتنه بالاتر رفت و سخت‌گیری نسبت به شیعیان بیشتر می‌شد.

ایکنا - اهداف امام حسین(ع) از ایراد این خطبه چه بوده است؟

یکی از مهم‌ترین اهداف امام از ایراد این خطبه اتمام حجت نسبت به علمای دین است و بر این گروه انتقاد خاص دارد که در مقابل ظلم ظالم سکوت نکنند و قیام کنند و نسبت به موضوعات روز تبیین داشته باشند و در حقیقت یکی از مهم‌ترین اهداف از بیان این خطبه اتمام حجت با علمای زمان خود بود. درواقع هدف اصلی آگاه‌سازی و بیداری جامعه به‌ویژه خواص است و از آنجایی که این بیدارسازی دو سال قبل از واقعه کربلا رخ داده، پیام قیامی در اعتراض به سیاست‌ها و خط مشی معاویه در حکومت بوده است. 

این خطبه پیامدهای بلندمدتی دارد که نشان می‌دهد امام نسبت به مشکلات آن زمان سکوت نکرد و نه تنها سازشی با ظلم نداشت، بلکه قیام کرد و با ایراد خطبه روشنگری علما را هم وادار کرد که نسبت به سیاست‌های معاویه ایستادگی کنند.

بنابراین، این خطبه از منظر مختصات مکانی، زمانی و تاریخی در یک ویژگی خاص حادث شده است. معاویه هم از آنجایی که می‌دانست ممکن است ائمه از فرصت حج برای آگاه‌سازی مردم استفاده کنند، در تاریخ آمده است معاویه دستور محرمانه‌ای به کارگزاران خود داده بود که از بنی‌هاشم هر کس در هر مجلسی قصد سخنرانی داشت بلافاصله باید مجلس را به هم بزنند و این حساسیت معاویه به جریان حج بوده و می‌دانست که امام حسین(ع) می‌تواند از این فرصت استفاده کند و از همین‌رو دستور داده بود در این ایام سخت‌گیری‌هایی صورت بگیرد.

در تحلیل محتوایی خطبه منا می‌توان گفت امام 12 بار به امر به معروف اشاره کرده‌اند که حدود ۲۳ درصد این خطبه را شامل می‌شود، ۹ مرتبه به انتقاد از علما پرداختند که ۱۷ درصد محتوا را شامل می‌شود، هفت بار از آیات قرآن استفاده کرده‌اند که ۱۳ درصد محتوا را تشکیل می‌دهد و نسبت به بنی‌امیه نیز شش بار تذکر داده‌اند که این مطلب نیز ۱۱ درصد محتوای خطبه را تشکیل داده است.