خطبه حضرت زینب(س) حماسه عاشورا را زنده کرد

خطبه حضرت زینب(س) در کوفه اولین واکنش عمومی از سوی اهل‌ بیت امام حسین(ع) پس از واقعه کربلاست که مستقیماً خطاب به جامعه مسئول در واقعه کربلا، یعنی مردم کوفه، ایراد شده است. حضرت زینب(س) در این خطبه، مردم کوفه را به‌سبب کوتاهی در یاری‌رساندن به امام حسین(ع) توبیخ کرد. این خطبه‌ را در تبیین مظلومیت خاندان پیامبر(ص) و افشای چهره دشمنان، از ارزشمند‌ترین اسناد تاریخی برشمرده‌اند. 

خبرنگار ایکنا از همدان به‌منظور بررسی ابعاد مختلف این خطبه با حجت‌الاسلام والمسلمین رضا غلامی‌روشن، مدرس حوزه علمیه گفت‌وگویی کرده است که مشروح آن را در زیر می‌خوانیم: 

ایکنا - لطفاً به جایگاه و اهمیت خطبه حضرت زینب(س) در کوفه اشاره بفرمایید.

یکی از تابلوهای درخشان و زیبایی‌های نهضت اباعبدالله(ع) در کنار مظلومیت و شجاعت و وفاداری اصحاب و یاران ایشان، بُعد روشنگری و تبیین حادثه کربلا بود که موجب ماندگاری نهضت عاشورا شد و در حقیقت ضامن بقای خون شهدای کربلا شد. به عبارتی خطبه‌های حضرت زینب(س) در کوفه و شام و خطبه امام سجاد(ع) در شام موجب بقا و دوام این نهضت شد.

یکی از قوی‌ترین و تأثیرگذارترین سخنرانی‌های تاریخ اسلام خطبه حضرت زینب(س) در کوفه است که علی‌رغم اختصار این خطبه، حضرت به شدت مردم را به علت خیانت و ترک یاری امام زمان سرزنش و جایگاه امام حسین(ع) را نزد مردم تبیین می‌کنند و هشدارهایی نسبت به عدم وفاداری و خیانت و پای کار نبودن می‌دهند؛ درواقع ایشان حماسه عاشورا را در این خطبه احیا می‌کنند.

ایکنا - رویکرد کلی خطبه چگونه است و چه ویژگی‌هایی دارد؟

رویکرد این خطبه انتقادی و احتجاجی است که حضرت در این خطبه با ترکیبی از نثر و شعر تلاش می‌کنند با استفاده از تشبیهات و استعاره‌های مختلف و با فصاحت و بلاغت خاصی که دارد، نسبت به وضع موجود انتقاد کنند.

از ویژگی‌های این خطبه آن است که حضرت زینب(س) یک تشبیه بلیغی دارند که می‌فرمایند: «إِنَّمَا مَثَلُکُمْ کَمَثَلِ الَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً» و در استعاره‌ای می‌فرمایند: «کَفِضَّةٍ عَلَى مَلْحُودَةٍ»؛ همچنین از ویژگی‌های بلاغتی این خطبه آن است که می‌فرمایند: «بسیار باید گریه کنید و کم باید بخندید؛ فَابْکُوا کَثِیراً وَاضْحَکُوا قَلِیلًا» و از دیگر ویژگی‌های این خطبه آن است که رویکردی اقتباسی از قرآن کریم را ارائه و می‌فرمایند: «ضُرِبَت‌ عَلَيهِم‌ُ الذِّلَّةُ وَ المَسكَنَةُ»؛ از جهت سبک ایراد خطبه نیز می‌توان گفت این خطبه قدرت تصویرسازی از صحنه عاشورا را به‌کار می‌برد و خلق یک تصاویر قوی و ماندگار را در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند.

تنوعی که در جملات وجود دارد از جملات ساده، مرکب، پیچیده و روان استفاده می‌کند و یک پیوند عاطفی و منطقی را در طول خطبه ایجاد و حفظ می‌کند و انسجام خاصی در آن دیده می‌شود.

ایکنا - خطبه حضرت زینب(س) دارای چه بخش‌ها و فرازهایی است؟ 

بخشی از این خطبه بخش خطابات و سرزنش‌های اولیه است؛ وقتی حضرت خطبه را آغاز می‌کند بسیار قدرتمند بوده و مخاطب را به سمت خود جذب می‌کند. «یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ یَا أَهْلَ الْخَتْلِ وَالْغَدْرِ وَالْخَذْلِ» سپس حضرت از نفرینی استفاده می‌کنند. «أَلَا فَلَا رَقَأَتِ الْعَبْرَةُ وَلَا هَدَأَتِ الزَّفْرَةُ» در بخش دوم حضرت تشبیهات قرآنی استفاده می‌کنند. در بخشی نسبت به معرفی مقام و منزلت امام حسین(ع) می‌پردازد و القاب و صفات خاصی را برای ایشان بیان می‌‎کنند «سلیل خاتم النبوة، معدن الرسالة، سید شباب اهل الجنة... .»

در جایگاه رهبری صفاتی برای ایشان بیان می‌کنند که بسیار اثربخش هستند. در بخش هشدارهای الهی حضرت اشاره به سرنوشت قوم عاد می‌کنند که این قوم چه عقوبتی داشتند و می‌فرمایند که من از عذابی که بر شما فرود می‌آید می‌ترسم. و در نهایت نیز حضرت شعری در پایان قرائت می‌کنند که شامل سخنان پیامبر(ص) در آخرت و بازخواست از مردم بابت بدرفتاری با اهل بیت(ع) و تأکید بر ظلم واقع شده بر این خاندان است.

«مِنْهُمْ أُسَارَى وَمِنْهُمْ ضُرِّجُوا بِدَمٍ» مکان ایراد این خطبه در کوفه و در برابر قصر امارت و فرمانروایی بوده که موقعیت کاروان اسرا که به‌عنوان اسیر بودند و حضور مردم و خطبه در معرض دید و استماع مردم رخ داده و شرایط روحی خطیب که با غم و اندوه فراوان و با خشم مقدسی و با عزت نفسی که در خود دارد علی‌رغم اینکه اسیر است، همگی در اثرگذاری فراوان خطبه مؤثر هستند.

این خطبه دارای بازتاب‌ها و تأثیرات کوتاه‌مدت و بلند‌مدتی است که قابلیت الگوپذیری فراوانی دارد.