تمسک به معیارهای اخلاقی قرآن؛ راز ماندگاری حضرت زینب(س) در تاریخ

پنجم جمادی‌الاول، خجسته سالروز ولادت حضرت زینب(س) در کشور ما با بزرگداشت مقام آن حضرت و با نام «روز پرستار» همراه شده است؛ چراکه این بانوی بزرگ در حماسه کربلا سرپرست بازماندگان آن واقعه خونین و تیماردار امام سجاد(ع) پس از آن حادثه بود. اما آیا حضرت زینب(س) فقط در کربلا درخشید و پیش از آن نمی‌توان شناختی باورمند از این بانوی صحابی داشت؟ برای پاسخ به این سؤال خبرنگار ایکنا از همدان با معصومه ریعان، عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان گفت‌وگویی کرده است که مشروح آن را در زیر می‌خوانیم:

ایکنا _ تجربه زیسته حضرت زینب(س) در دوران پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) چه نقشی در شکل‌گیری شخصیت و هویت ایشان داشت؟

باید به این موضوع بپردازیم که در حقیقت حضرت زینب(س) پیش از حضور در کربلا چه ویژگی‌هایی را احراز کرده بودند که توانستند در واقعه‌ حیرت‌آور کربلا، با تاب‌آوری بسیار بالا، بحران بعد از جنگی سخت و خونین را مدیریت کنند و باقی‌مانده کاروان را بار دیگر به سرپناه امن برسانند و تا امروز بدرخشند.

تجربه زیسته حضرت زینب(س) از زمان حیات جدش پیامبر(ص)، مادرش حضرت فاطمه(س)، پدرش حضرت علی(ع) و برادرانش حسن(ع) و حسین(ع) برای ایشان موجودیتی سیال و وابسته به شرایط ساخته بود که در پس‌زمینه و بستر رشد حضرت تأثیرگذار بود و مواجه با چالش‌های مکرر تاریخی صدر اسلام، هویتی منتج از شرایط برای ایشان به ارمغان آورده بود.

این هویت مستقل، فرایند مناسباتی بود که بعد از رحلت رسول خدا(ص)، خاندان ایشان را بیش از سایر مسلمانان درگیر کرد و فرجام ناخرسند آن، ظهور ایده‌های سیاسی نوینی بود که از مدار توصیه پیامبر(ص) خارج شده و با شتابی فزاینده، تحولات شگرفی در نظام سیاسی ـ اجتماعی اسلام پدید آورده بود.

ایکنا _ در مواجهه با تحولات پس از رحلت پیامبر(ص)، حضرت زینب(س) چه جایگاهی در دفاع از سنت نبوی و میراث اهل‌ بیت(ع) داشتند؟

تبدیل زعامت و رهبری پیامبر(ص) به خلافت و سپس سقوط در سراشیبی سلطنت اموی، معیارهای اصلی جامعه بعد از رسول خدا(ص) را دگرگون کرد و آموزه‌های نوینی را صورت‌بندی کرد که از مسیر حرکت الهی پیامبر(ص) فاصله می‌گرفت. اما به‌رغم تحولات در سرزمین‌های رو به گسترش اسلام و به حاشیه راندن خاندان رسول خدا(ص)، میراث‌داری سنت پیامبر(ص) بر دوش زنان و مردان خانواده علی(ع) باقی ماند و ارزش‌های معنوی را که در بافت فرهنگی ـ اجتماعی مدینه به شکل اسف‌باری در حال دگرگونی بود، زنده نگاه ‌داشت. اما، پیوسته رهیافت تلاش‌های سیاسی ـ اجتماعی این خانواده، ظهور گفتمان اصلاح‌طلبانه‌ای بود که همه فرزندان علی(ع) را در چارچوبی واحد، با خوانشی خاص از اسلام معرفی می‌کرد که هم مردان و هم زنان این خاندان، در تفسیر آن وحدت نظر داشتند. 

از نظر آنان، به‌رغم خصومت‌های سیاسی و عقیدتی با نوحاکمان، تنظیم رفتارهای بدون تنش به جهت حفظ جان مسلمانان، همواره علت اصلی مدارای این خاندان با ارباب قدرت بود، چنانکه به این دلیل حضرت علی(ع) 25 سال سکوت کردند، امام حسن(ع) جنگ با معاویه را متوقف کردند و ادامه آن را به جهت هدررفت خون بی‌گناهان مردود دانستند و صلح با معاویه را برای بقای سنت‌های به‌جا مانده زمان پیامبر(ص) ترجیح دادند و امام حسین(ع) نیز رویه مدارا با معاویه را بر جدال، راهبردی مؤثرتر از مواجهه تلقی کردند.

ایکنا _ آیا می‌توان گفت حضرت زینب(س) پس از واقعه عاشورا نقش حلقه اتصال میان نهضت حسینی و امامت امام سجاد(ع) را ایفا کردند؟

ارتباط تنگاتنگ اعقاب پیامبر(ص) در زندگی عرفی و اجتماعی‌ و وحدت نظر آنان در احیاء سنت رسول خدا(ص)، و تفسیر شفاف ایشان از قرآن کریم و آموزه‌های نبوی، تمسک‌جویی به معیارهای اخلاقی قرآن، و اهتمام به حفظ سنت پیامبر(ص)، پایگاه اجتماعی این خانواده را همواره تثبیت کردند و مشرب فکری و اخلاقی آنان را استوارتر کردند. چنانکه مسلمانان، مردان و زنان خانواده پیامبر(ص) را همواره رهبران فکری و پیشرو در اقدامات اصلاحی می‌دانستند و به این منظور هرگاه در انسداد سیاسی یا سرکوب سخت حاکمان گرفتار می‌آمدند، تنها مأمن آنان این خانواده می‌شد.

تجربه زیسته حضرت زینب(س) در این شرایط زمانی، قابل بحث و بازیابی است. وحدت اندیشه ایشان با برادران بزرگتر و کوچکترشان که از فرزندان غیر فاطمه(س) بودند، در گفتارهای به‌جا مانده از ایشان مؤید این دیدگاه است.  

برخورداری از مهر رسول خدا(ص) و نام‌گذاری‌اش توسط پیامبر(ص)، پرورش در دامان مادری که پاره تن پیامبر خدا بود در دوران کودکی، و سپس رشد فکری و عقلانی در خانه پدر و در کنار برادران بزرگتر، نامبرداری وی با عنوان شقیقة‌الحسین (خواهر تنی حسین، به جهت همراهی همیشگی زینب(س) با حسین(ع))، هویت قاطع زینب(س) در زندگی شخصی است.

ایکنا - به جز جریان کربلا، چه جریاناتی از حضرت زینب(س) زنی ماندگار در تاریخ ساخته است؟

حافظه تاریخی مدینه و کوفه سرشار از حضور و رفت‌وبرگشت حضرت زینب(س) است، زیرا علی‌رغم ازدواج بانو با پسرعموی خویش، در فاصله زمانی 27 تا 32 سالگی همراه با پدر در کوفه سکونت کردند و پس از پدر به جهت صلح برادرش امام حسن(ع) با معاویه، اجباراً به مدینه بازگشتند و در سال 50 با از دست دادن برادرش حسن(ع)، به همراهی با حسین(ع) دلخوش بودند که آن نیز در انتهای سال 60، به جهت ناامنی شرایط سیاسی برای جان امام حسین(ع)، مختل شد و بار دیگر با دو تن از پسران خود، در همراهی با حسین(ع) ناگزیر به ترک مدینه و حرکت به سمت مکه شدند، آن نیز دوامی نیافت و سفری نامعلوم بار دیگر آن‌ها را به سمت کوفه کشاند گرچه آن سفر نیز ناتمام ماند و با توقف در کربلا پیکر عزیز برادر و فرزندان خود و بسیاری از عزیزانش را در آنجا باقی گذاشتند و به جبر روزگار به سمت شام سوق داده شدند. 

گرچه هیچ‌یک از کتب تاریخی نقل قاطعی از سرنوشت حضرت زینب(س) پیش از حضور در کربلا ندارند، اما مجموعه زندگی و سکونت حضرت زینب(س) در مدینه و سفرهای مکررشان و در خارج از آن دیار، نشانگر قدرت ایشان در انتخاب آزادانه زندگی و همراهی با دست باز در حمایت از حقوق پایمال شده خاندان علی(ع) و حامل روح حساس و درک شرایط بحرانی و مسئولیت‌پذیری زینب(س) در حفظ آرمان‌های اصیل اسلام نوبنیاد است که توسط این خاندان همواره پشتیبانی و حمایت می‌شد. 

تجربه‌های عینی فراوانی که حضرت زینب(س) در شرایط متعدد سیاسی و اجتماعی بعد از رسول خدا(ص) یافته بود، در شناخت و آگاهی ایشان برای حضور آزادانه حضرت در کنار پدر و برادران خود، چهره آزادمنشانه و اصلاح‌گر ایشان را نمودار می‌کند و نشان می‌دهد حضرت زینب(س) همواره عنصر اصلی و قطعی همراهی با شرایط سخت روزگار بعد از پیامبر(ص) بوده است. 

تأیید عملکرد حسنین در زندگی سیاسی و تأکید بر احیای سنت نبوی در همراهی با کاروان کوچک حسین(ع) و سپس حمایت قاطع از امام سجاد(ع) در شرایط بحرانی جنگ و اسارت، بار دیگر مسئولیت‌پذیری حضرت زینب(س) را که ریشه در اعماق حیات ایشان دارد، گوشزد می‌کند.

از این روست که چنین پیشینه والایی در دریافت و شناخت شرایط سیاسی و اجتماعی قطعاً از حضرت زینب(س) زنی ماندگار در حیات معنوی، اجتماعی و سیاسی اسلام پدید آورده است. بزرگداشت خجسته زادروز ایشان توسط شیعیان، نشانگر پذیرش اسلام در عملکرد آزادانه زنان در حیات سیاسی و اجتماعی است که نماد آن زنان خاندان پیامبرند که با بلوغ فکری، در عرصه‌های متعدد اجتماعی و سیاسی حاضر شده و عملکردشان همواره توسط بزرگان دینی تأیید و تحسین شده است.