«شناخت نفس» درک حقیقت وجودی انسان و رابطه با خالق است

بدون شک کلید معرفت ذات اقدس پروردگار و شناخت همه موجودات، خودشناسی است؛ چنان‌که امیرالمؤمنین‌ علی(ع) می‌فرماید: «برترین شناسایی آن است که بشر خود را بشناسد و بزرگ‌ترین نادانی آن است که انسان خود را نشناسد و از مسائل مربوط به نفس بی‌خبر باشد.» آغاز هر معرفت و قدم اول برای رسیدن به خداوند، پی بردن به وجود نفس و خودی خود است و مادامی که انسان خود را پیدا نکند، همچنان در بند شهوت‌ها اسیر است و راه هدایت بر او بسته می‌ماند. قرآن کریم مؤمنان را امر می‌کند که خود را دریابند و معرفت و شناخت نفس پیدا کنند و راه هدایت خود را ادامه دهند.

به‌منظور بررسی چگونگی شناخت نفس از دیدگاه قرآن و مراتب آن خبرنگار ایکنا از همدان با محمدجواد صدیق، مدرس علوم قرآنی گفت‌وگویی کرده است که مشروح آن را در زیر می‌خوانیم: 

ایکنا _ دیدگاه قرآن در زمینه جهاد با نفس چیست؟

قرآن مؤمنان را به درک نفس و هدایت خود امر می‌کند. این آگاهی آغاز هر معرفت است و مسیر انسان را به‌سوی خدا روشن می‌کند.

نقل شده است که یکی از مجاهدان صدر اسلام پس از بازگشت از جنگ نزد پیامبر(ص) آمد و حضرت فرمودند: «بر شما باد جهاد اکبر»؛ وقتی آن فرد پرسید جهاد اکبر چیست، پیامبر(ص) پاسخ دادند: «جهاد اکبر مبارزه با نفس است.» این یعنی میدان اصلی نبرد، درون انسان است نه بیرون.

در آیات متعددی از قرآن به مراتب نفس اشاره شده است. در سوره فجر آیات ۲۷ تا ۳۰ خداوند از «نفس مطمئنه» یاد می‌کند؛ جانی که آرام گرفته و از خدا خشنود است. این آیات در وهله نخست درباره امام حسین(ع) نازل شده و سپس درباره بندگان صالحی است که با نفس خود مبارزه کرده‌اند.

حضرت یوسف(ع) می‌فرمایند: «إنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ»؛ یعنی نفس همواره انسان را به بدی فرمان می‌دهد مگر آنکه خدا رحمت آورد. این مرحله، پایین‌ترین مرتبه نفس است و آغاز مسیر اصلاح و جهاد درونی محسوب می‌شود.

در آیات هفتم و هشتم سوره مبارکه شمس «وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا* فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»، نفس «ملهمه» مطرح است؛ یعنی نفسی که بزهکاری و پرهیزکاری در او الهام شده و انسان میان این دو راه مختار است.

ایکنا _ ارتباط میان مراتب مختلف نفس چیست؟

همه این مراتب در طول یکدیگرند. انسان در مسیر رشد، مانند دانشجویی است که پله‌پله مدارج علمی را طی می‌کند. اگر در دنیا در بند غرایز مادی بماند، در مرتبه نفس اماره است؛ اگر به خطاهای خود پی ببرد، وارد مرحله لوامه می‌شود و با مجاهده به آرامش و ایمان کامل می‌رسد که همان نفس مطمئنه است.

وقتی انسان به رضای خداوند خشنود باشد، در مرتبه «نفس راضیه» قرار دارد و هنگامی که خدا نیز از او راضی شود، به «نفس مرضیه» می‌رسد. امام حسین(ع) در لحظه شهادت این مقام را دارا بود و فرمود: «الهی رضایم بر رضای توست.»

ایکنا _ چرا شناخت نفس را معادل شناخت پروردگار دانسته‌اند؟

زیرا شناخت نفس، درک حقیقت وجودی انسان و رابطه او با خالق است. در حدیث شریف آمده: «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّهُ» یعنی هر کس خود را بشناسد، در حقیقت پروردگارش را شناخته است.