عدالت؛ روح دینداری و انتظار

عدالت اجتماعی در قرآن کریم و روایات، اساس حیات انسانی و معیار دینداری معرفی شده است. آیات و نیز روایات بسیاری وجود دارند که نشان می‌دهند عدالت نه‌تنها وظیفه حاکمان بلکه مسئولیت همه افراد جامعه است. خبرنگار ایکنا از همدان، به منظور بیان اهمیت عدالت اجتماعی از دیدگاه قرآن و روایات و بررسی نقش عدالت در حکومت مهدوی با حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا یوسفی راستگو، استاد حوزه و دانشگاه، گفت‌وگویی کرده است که مشروح آن را در زیر می‌خوانیم:

ایکنا _ لطفا در ابتدای بحث چند آیه از قرآن کریم که به مسئله عدالت اجتماعی اشاره دارد، بیان کنید.

در سوره نحل، آیه ۹۰ بیان شده است «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ...»؛ خداوند همه انسان‌ها را به عدالت و نیکوکاری فرمان می‌دهد. این آیه نشان می‌دهد عدالت یک اصل فراگیر است که حتی اگر به ضرر فرد باشد، باید رعایت شود.  

در سوره ص، آیه ۲۶ نیز خداوند می‌فرماید: «يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ...»؛ عدالت در قضاوت، وظیفه‌ای ویژه برای حاکمان و رهبران است.  

همچنین در سوره شوری، آیه ۱۵ نیز آمده است «فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ»؛ این آیه بر پایبندی به عدالت در دعوت و رفتار اجتماعی تأکید دارد.  

در سوره انعام، آیه 152 نیز می‌خوانیم «وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى»؛ عدالت حتی در گفتار و شهادت، بدون توجه به روابط خویشاوندی، واجب است.  

علاوه بر آیات ذکر شده روایات متعددی از معصومین درباره عدالت اجتماعی وجود دارد که قابل توجه است از جمله آنکه امام علی(ع) می‌فرمایند: «العدل أساسٌ به قِوامُ العالم»؛ عدالت پایه‌ای است که جهان بر آن استوار است. همچنین امام(ع) در نهج‌البلاغه آورده‌اند: «إعطاءُ كلِّ ذی حقٍّ حقَّه»؛ عدالت یعنی دادن حق به هر صاحب حقی.  

امام صادق(ع) نیز در بیانی می‌فرمایند: «العدل أحلى من الماء يصيبه الظمآن»؛ عدالت شیرین‌تر از آبی است که تشنه آن را می‌نوشد. از پیامبر اکرم(ص) نیز آمده است «بالعدل قامت السماوات والأرض»؛ آسمان‌ها و زمین بر پایه عدالت برپا شده‌اند. بنابراین تمامی آیات و روایاتی که بیان شد نشان‌دهنده اهمیت عدالت اجتماعی از دیدگاه دین اسلام است‌. 

براساس آنچه گفته شد عدالت اجتماعی در قرآن و روایات، معیار ایمان و اخلاق معرفی شده است و ضامن بقای جامعه و جلوگیری از فساد و ظلم است. اجرای عدالت، هم وظیفه فردی (در گفتار و رفتار) و هم وظیفه اجتماعی (در حکومت و قضاوت) است.  

ایکنا _ عدالت در حکومت مهدوی چگونه است؟

عدالت، شرط اصلی ظهور و حکومت مهدوی است؛ زیرا امام مهدی(عج) عدالت را در همه ابعاد زندگی انسانی گسترش خواهد داد. بر اساس آیات و روایات عدالت اجتماعی نه یک مفهوم سیاسی صرف، بلکه یک اصل الهی و قرآنی است که انتظار مهدوی را به عمل اجتماعی پیوند می‌زند. 

عدالت اجتماعی در آموزه‌های مهدویت، هم هدف نهایی حکومت امام مهدی(عج) است و هم وظیفه منتظران در عصر غیبت. قرآن و روایات معتبر، عدالت را فلسفه رسالت پیامبران و شاخص اصلی حکومت مهدوی معرفی کرده‌اند.

انتظار مهدوی یعنی تلاش عملی برای تحقق عدالت از طریق اقدامات اجتماعی، فرهنگی و خیرخواهانه. در آیات متعددی از قرآن کریم به مبحث عدالت اجتماعی توسط پیامبران و اولیاء تأکید شده است. در آیه 25 سوره حدید خداوند می‌فرماید: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ... لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»؛ فلسفه رسالت پیامبران، برپایی عدالت اجتماعی است.  

همچنین در آیه 8 سوره نساء نیز آمده است «إِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ»؛ عدالت در قضاوت و روابط اجتماعی، اصل بنیادین جامعه اسلامی است. بنابراین عدالت در قرآن به‌عنوان معیار ایمان و عمل صالح معرفی شده و بدون آن جامعه به فساد و ظلم کشیده می‌شود.  

ایکنا _ عدالت اجتماعی در روایات مهدوی چگونه است؟

امام علی(ع) در این باره می‌فرمایند «هنگامی که قائم(عج) ظهور کند، ثروت را به‌طور عادلانه بین مردم تقسیم می‌کند و فقر و بیچارگی از بین خواهد رفت». از امام صادق(ع) نیز آمده است «اولین اقدام امام مهدی(عج) پس از ظهور، اجرای دستورهای عادلانه در مناسک دینی و اجتماعی است». در زیارت حضرت، او «العدل المنتظر» نامیده شده است؛ یعنی عدالت، برجسته‌ترین ویژگی حکومت مهدوی است.  

ایکنا _ آیا برقراری عدالت اجتماعی در پیش از ظهور ضرورت دارد؟ اهمیت آن از چه بابی است؟ 

انتظار در فرهنگ شیعه، حالت منفعلانه نیست؛ بلکه به معنای آمادگی و زمینه‌سازی برای عدالت است. این آمادگی در قالب اقدامات اجتماعی و خیرخواهانه تحقق می‌یابد از جمله امر به معروف و نهی از منکر که در حکومت مهدوی به‌صورت گسترده اجرا می‌شود؛ منتظران باید آن را در جامعه امروز زنده نگه دارند.  

مبارزه با فساد و تبعیض نیز یکی دیگر از اقدامات اجتماعی به منظور تحقق عدالت است،هر اقدام اجتماعی برای کاهش نابرابری، مصداقی از انتظار فعال است. توزیع عادلانه منابع و کمک به نیازمندان، ایجاد فرصت‌های برابر آموزشی و اقتصادی، نمونه‌های عملی عدالت‌خواهی‌اند.

تقویت ایمان و آگاهی نیز خود زمینه‌ساز ظهور در حوزه اجتماعی است. امام مهدی(عج) با گسترش علم و معرفت، عدالت را پایدار می‌سازد؛ بنابراین فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی امروز، بخشی از انتظار مهدوی است.  

خیرخواهی و تعاون اجتماعی نمونه دیگری در این مبحث است. قرآن در آیه «تَعاوَنوا عَلَى البِرِّ وَالتَّقوى» (مائده:2) بر همکاری در نیکی تأکید دارد؛ این اصل، زیربنای اقدامات اجتماعی منتظران است.  

بر این اساس عدالت اجتماعی، فلسفه رسالت پیامبران و شاخص اصلی حکومت مهدوی است. انتظار مهدوی یعنی تلاش برای تحقق عدالت در زمان غیبت، از طریق اقدامات اجتماعی، فرهنگی و خیرخواهانه.  

هر حرکت در جهت رفع فقر، مبارزه با فساد، تقویت آگاهی و تعاون اجتماعی، نه‌تنها وظیفه اخلاقی بلکه بخشی از فرهنگ انتظار است. کارهای خیرخواهانه و دستگیری از نیازمندان نه تنها وظیفه‌ای انسانی و دینی است، بلکه در آیات و روایات به‌عنوان زمینه‌ساز تحقق ظهور امام زمان (عج) معرفی شده است. حضور فعال در عرصه‌های اجتماعی، اصلاح جامعه و رفع مشکلات مردم ، از مهم‌ترین وظایف منتظران واقعی شمرده می‌شود.

انفاق و رسیدگی به نیازمندان از جمله کارهای خیرخواهانه است. در قرآن کریم بارها بر اهمیت انفاق و کمک به محرومان تأکید کرده است: در آیه ۴۳ سوره بقره می‌خوانیم «وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ...»؛ نماز و زکات دو رکن اصلی اصلاح فرد و جامعه‌اند.  

همچنین در آیه ۹۲ آل عمران داریم «لَن تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ...» رسیدن به نیکی جز با انفاق از محبوب‌ترین دارایی‌ها ممکن نیست.  

تحقق عدالت، مقدمه‌ای بسیار مهم برای جامعه مهدوی است. روایات درباره حضور موثری در مسایل اجتماعی تاکید فراوان و عجیبی دارند. به گونه‌ای که کسانی که در این عرصه‌ها ورود نداشته و اهمیتی به این موضوعات نمی‌دهند از زمره مسلمانان خارج دانسته شده‌اند.

پیامبر اکرم(ص) در این باره می‌فرمایند: «مَن أصبَحَ لا يَهتَمُّ بأمورِ المسلمين فليسَ بمسلم»؛ کسی که به امور مسلمانان بی‌توجه باشد، مسلمان واقعی نیست. و اگر کسی نسبت به این مسائل دغدغه‌مند باشد غیر از جایگاه اجتماعی و محبوبیتی که در بین مردم خواهد یافت تقرب خاصی هم به خداوند پیدا خواهد کرد. امام صادق(ع) می‌فرماید: «مَن قضى لأخيه المؤمن حاجةً قضى الله له سبعين حاجة»؛ برآوردن نیاز مؤمن، هفتاد برابر پاداش الهی دارد.  

در روایات مهدوی آمده است که منتظر واقعی کسی است که علاوه بر دعا، در اصلاح جامعه و رفع مشکلات مردم فعال باشد. بنابراین نقش اجتماعی منتظران در تحقق ظهور بسیار مهم است. 

براساس آموزه‌های مهدوی، انتظار یک حالت منفعل نیست، بلکه حرکتی پویا و اجتماعی است که شامل خودسازی و تهذیب نفس واصلاح فردی زمینه‌ساز اصلاح اجتماعی است. اصلاح جامعه را در پی خواهد داشت. تلاش برای رفع فقر، ظلم و مشکلات مردم، بسترسازی برای ظهور است.  

وحدت و همدلی نیز روایات بر همبستگی اجتماعی و یاری یکدیگر تأکید دارند؛ این همدلی، جامعه را آماده پذیرش حکومت عدل مهدوی می‌کند. حضور فعال در عرصه‌های اجتماعی و مشارکت در کارهای خیر، فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی، و حمایت از محرومان، از وظایف اصلی منتظران است.

بنابراین کارهای خیرخواهانه و وحضور در عرصه‌ اجتماعی، نه تنها وظیفه‌ای اخلاقی و دینی است، بلکه زمینه‌ساز تحقق ظهور امام زمان(عج) محسوب می‌شود. قرآن و روایات، انفاق، عدالت‌خواهی، رفع مشکلات مردم و حضور فعال در جامعه را از وظایف اصلی منتظران دانسته‌اند. بنابراین، هر عمل خیرخواهانه و اجتماعی، گامی در مسیر آماده‌سازی جهان برای ظهور و تحقق جامعه عدل مهدوی است.