وجود محکمات و متشابهات در اشعار حافظ نشان از تأثیر قرآن است

صدیف کارگر، شاعر، پژوهشگر و مدرس دانشگاه در همدان، در گفت‌وگو با ایکنا از همدان، وجود محکمات و متشابهات در دیوان حافظ را یکی از ویژگی‌های مهم اشعار این شاعر مطرح کرد و گفت: وجود این محکمات و متشابهات، مهم‌ترین تأثیر قرآن در اشعار حافظ بوده است همانگونه که در قرآن این محکمات و متشابهات وجود دارد، در دیوان حافظ نیز وجه دیگری از این ویژگی‌ها آورده شده است.

وی اظهار کرد: همانگونه که «محکم» به آیاتی از قرآن گفته می‌شود که معنای آنها به قدری روشن است که نمی‌توان معنای دیگری برای آن در نظر گرفت، در اشعار حافظ نیز این ویژگی وجود دارد و «متشابه» آیه‌ای است که احتمالات مختلفی برای معنای ظاهری آن وجود دارد. این ویژگی را نیز کاملاً در دیوان حافظ می‌بینیم.

کارگر با اشاره به اینکه پیش از غزل شعرای مدیحه‌سرایی و قصیده‌سرا در اوج بودند، افزود: شعرای مدیحه‌سرا و قصیده‌سرا اغلب در اوج ثروت و مکنت بودند چراکه از حاکمان زمان خود صله دریافت می‌کردند در چنین اوضاعی شاعر نمی‌تواند به‌دنبال احساسات شخصی‌اش باشد و غزل‌پردازی کند، به همین دلیل کم کم بازار قصیده از رونق افتاد و به سمت غزل پیش رفت و این اتفاق مهم در قرن هفتم و هشتم با غزلیات حافظ به اوج خود رسید.

وی با بیان اینکه حافظ وارث خلف مولانا و شیخ عجل است، تصریح کرد: حافظ دو نماینده تمام عیار غزل عارفانه و عاشقانه است و با این دو رود خروشان به ابدیت رسیده و برای همیشه در تاریخ ادبیات فارسی و بلکه ادبیات جهان دست نیافتنی باقی مانده است.

این شاعر با اشاره به اینکه دیوان حافظ در طول چند صد سال گذشته هم زینتی برای قصرها و کاخ‌ها بوده و هم غم‌زدایی برای کلبه بیچارگان بوده است، گفت: این شاعر بزرگ گاهی نیز مورد تحسین قرار گرفته و گاهی مورد تکفیر بوده است.

وی ادامه داد: گاهی یک بیت از حافظ سال‌ها گروهی از اهل فضل را درگیر کرده که فلان بیت از حافظ ترویج شراب‌خواری یا جبرگرایی است، یا حتی اتهام سرقت ادبی به حضرت حافظ زده‌اند که البته تمامی این موارد قابل بحث است که قشر جوان و کم اطلاع را از شائبه و سوء تفاهم نجات داد.

کارگر اظهار کرد: در مقابل این افراد و دشمنان صدها و هزاران نفر از عرفا و صلحا را داریم که اشعار حافظ برایشان بهترین معانی عرفانی بوده است. به هر حال کمتر کسی در ادبیات فارسی مانند حافظ دوست و دشمن توأمان داشته است.

وی به مهم‌ترین ویژگی اشعار حافظ اشاره کرد و گفت: حافظ ویژگی‌ها و سنت‌های شعرای بزرگ قبل از خود را به کمال رساند که البته شعر حافظ مختصات فکری، ادبی و زبانی خاص خود را دارد و به نوعی حافظانه است به عنوان نمونه در اشعار او با وجود اینکه استقلال ابیات دیده می‌شود اما با یک نخ نامرئی به هم وصل هستند. ظاهری مستقل دارند اما با یک نخ استادانه به هم متصل هستند.

کارگر با اشاره به اینکه حافظ استاد مسلم در صنعت ایهام است، افزود: او در طنازی نیز بسیار متبحر بوده و اشعارش در طنز نیز بی‌نظیر است به طوری که تا چندی پیش اساتید متوجه طنز در اشعار نبودند. به این گونه مختصات ادبی حافظ متعلق به خودش است.

وی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه بدون شک هر انسان بزرگ و صاحب نامی یک شخصیت معنوی دارد، تصریح کرد: این شخصیت معنوی براساس دانش فرد در طول زندگی به دست می‌آید و این معارف و دانش در هنگام سرودن یک شعر مجال بروز و ظهور می‌یابند. شعر فقط بیان عواطف و احساسات نیست بلکه ترجمان دانش‌های دیگر و اعتقادات مذهبی شاعر نیز می‌تواند باشد که در این صورت اشعارش تصویری از عقاید مذهبی‌اش خواهد بود.

این شاعر تأکید کرد: اگر کسی از قرآن و احادیث اهل بیت(ع) بی‌اطلاع باشد نمی‌تواند از خوان وسیع ادبیات فارسی استفاده کند به عبارتی بدون آگاهی از قرآن و احادیث فهم و درک اشعار بزرگان ناممکن است. اگر در اشعار مولانا و غزلیات حافظ بنگریم این موضوع کاملاً مشخص می‌شود.

وی یادآور شد: حافظ به‌طور ویژه در سرودن آثار به شدت تحت تأثیر اخبار و احادیث قرآن کریم بوده چرا که خود حافظ قرآن و پیوسته با قرآن دم ساز بوده است. علاوه بر این از کلام حافظ بر می‌آید که تفاسیر قرآن نیز از نظر او دور نبوده و به اشکال و انواع مختلف از قرآن و تفاسیر آن بهره گرفته است. گاهی این تفاسیر و آیات قرآن به صورت مستقیم در اشعار حافظ نمود یافته به عبارتی بخشی از آیه را در شعر خود به کار برده و گاهی نیز به صورت غیرمستقیم اشاره‌ای به آیات و روایات دارد.

کارگر در زمینه اخلاق و مسائل اخلاقی در غزلیات حافظ نیز، گفت: برخی از غزلیات حافظ دارای معانی ژرف و عمیق عرفانی بوده و گاهی نیز معانی سطحی دارد اما حافظ توأمان هم عاشق است، هم عارف هنرمند و در حقیقت یک انسان کامل را می‌توان در شخصیت حافظ دید.

این مدرس دانشگاه همدان در پایان اظهار کرد: حافظ ادعای زهد ندارد و لاف کرامت نمی‌زند بی آنکه دنیا‌پرست باشد از خوشی‌های دنیا استفاده می‌کند. در اشعارش راستی، رندی و جوانمردی را ترویج می‌دهد، نه ریا و ریاضت را. حافظ اهل تقواست اما دارای مناعت طبع است، گناهانی دارد اما امیدوار به رحمت حق. به نوعی نمی‌خواهد از خودش یک بت بسازد. بی‌ادعا می‌گوید که گناه در تصور حافظ به گونه‌ای دیگر است، او در اشعارش دارد که در شریعت ما گناه مردم آزاری است. در حقیقت حافظ به طور کلی بیش از هر رذیلت اخلاقی کمر به نابودی ریا و ریاکاری بسته است.