فلسفه رجزخوانی در اسلام

رجزخوانی یک فرهنگ در جنگ و شرایط نظامی است که در جنگ‌های صدر اسلام هم بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. رجزخوانی از عوامل مهم در روحیه‌بخشی به سربازان خودی و ایجاد پیروزی و تضعیف روحیه دشمن و شکست لشکر آنان بوده است. این فرهنگ یا روش در جنگ‌های صدر اسلام، در واقعه عاشورا و اخیراً نیز در جنگ ایران و اسرائیل به چشم می‌خورد. به‌منظور بررسی فلسفه این آئین در جنگ‌های اسلامی، بررسی مواردی از آن و تأثیرات آن در پیشبرد اهداف نظامی، خبرنگار ایکنا از همدان با علی‌اکبر عروتی موفق، عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان گفت‌وگویی کرده است که مشروح آن را در زیر می‌خوانیم:

ایکنا _ رجزخوانی چیست و در فرهنگ اسلام چه فلسفه و هدفی دارد؟

در فرهنگ اسلامی رجز خواندن در منابع روایی و دینی ما عنوان شده است و روشی بوده که عموماً در جنگ‌های صدر اسلام استفاده می‌شده است، رجز به معنای معرفی خود است، مؤلفه بزرگ، شاخص و متناسب، ظرفیت‌ها و قابلیت‌های مثبت در رجزخوانی بیان می‌شود.

رجزخوانی دو دستاورد مهم دارد؛ اول تقویت روحیه خودی و جبهه خودی؛ وقتی بزرگان در جنگ‌ها به‌ویژه در جنگ‌های صدر اسلام و به‌ویژه در واقعه عاشورا حرکت می‌کردند و به‌سوی میدان جنگ می‌رفتند پیش از آغاز درگیری رجزخوانی می‌کردند. در عاشورا تک تک شهدا وقتی وارد میدان می‌شدند این شیوه را انجام می‌دادند، به این صورت که هم خود را معرفی می‌کردند و هم شجاعت و ظرفیت‌های خود را بیان می‌کردند.

رجز در اصل شناسنامه کسی بود که وارد میدان شده است، با این هدف که جبهه مقابل بداند کم کسی به میدان نیامده است. این اقدام در جنگ‌ها تقویت روحیه را در پی دارد و دلگرمی ایجاد می‌کند.

دستاورد دیگر رجزخوانی این است که ترس، رعب و وحشت در جبهه مقابل ایجاد می‌کند. بنابراین، بیان شجاعت‌ها و رشادت‌ها در رجزخوانی رقم می‌خورد. نحوه بیان نیز در رجزخوانی حماسی است و بیان حماسی‌گونه از ویژگی‌های رجز است. نوع سخن گفتن در رجز مؤثر است گاهی در رجزخوانی از زبان شعر استفاده می‌شود، معمولاً شعرهای فی‌البداهه یا اشعاری که از قبل سروده شده بود در این رجزخوانی قرائت می‌شد.

ایکنا _ در جنگ ایران و اسرائیل نیز این رجزخوانی در بیانات رهبر معظم انقلاب، فرماندهان نظامی‌مان و سخنگوی آن‌ها دیده می‌شد، این رجزخوانی چه بُعد رسانه‌ای داشت؟

در این جنگ از سویی باید روحیه خودی‌ها را تقویت می‌کردیم و البته همچنان نیز باید این مهم محقق شود، که در برابر دشمن خود را نبازند و ترس و وحشت در جبهه خودی سایه نندازد تا عملکرد آن‌ها تحت‌تأثیر قرار بگیرد. وقتی سرداران ما با حضور در صدای و سیما اختراعات و دستاوردها را به‌خوبی تبیین می‌کردند، داشته‌ها، ظرفیت‌ها و قابلیت‌های نظامی را بیان می‌کردند دل مردم محکم می‌شد که نیروهای نظامی در دست خود برگ‌های برنده‌ای دارند که به موقع رونمایی خواهد شد و این برگ برنده‌ها دشمن را به عجز وا‌می‌دارد.

مردم امیدوار می‌شدند که موشک فاتح ۱ که آن همه تخریب داشت و دقیق بود پس مسلماً موشک‌های فاتح ۲ و ۳ بسیار قوی‌تر خواهد بود. ایران از این تسلیحات استفاده کرد در آینده هم سلاح‌هایی دارد که قوی‌تر هستند. این ترس و دلهره را در دل دشمن می‌اندازد، پس به نظر می‌رسد در جنگ‌ها رجزخوانی لازم است.

ایکنا _ آیا کتاب یا مجموعه‌ای در مورد رجزخوانی در صدر اسلام موجود است؟

رجزهایی که شهدای کربلا و امام علی(ع) و حضرت حمزه در جنگ‌هایشان بیان می‌کردند می‌تواند موضوعی برای تحقیق باشد تا از آن‌ها بهترین استفاده را کرد. شهید سیدحسن‌نصرالله در سخنرانی‌های خود از رجزخوانی استفاده می‌کرد، سخنگوی یمن نیز یحیی سریع بسیاری از مواقع رجز می‌خواند که بیان قاطع و کوبنده‌ای در قالب تهدید عملی را بیان می‌کند. همچنین توسط فرماندهان ما در مصاحبه‌های خبری بیان می‌شد که تسلیحاتی که تا آخرین روز استفاده شد تنها بخشی از تجهیزات نظامی ماست و این امیدآفرینی ایجاد می‌کند.

ایکنا _ آیا اغراق و یا دروغ در رجزخوانی راه دارد؟

در اسلام به هیچ وجه مجاز به دروغ گفتن نیستیم، حتی در رجزخوانی و ترساندن دشمن، اما این نکته قابل توجه است که ظرفیت‌های نظامی باید به‌درستی با لحن حماسی بیان شود، امروز مداحی‌هایی در این زمینه می‌تواند مصداقی در رجزخوانی باشد همچون مداحی‌های مداح جوان آقای حسن طاهری.

مداحی‌های حماسی بر روحیه مخاطبان اثر دارد و رجزخوانی محسوب می‌شود و لزوماً مخصوص فرماندهان نظامی نیست. وقتی رجزخوانی شهدای کربلا را مشاهده می‌کنیم هیچ‌گونه دروغی در آن نیست بلکه واقعیت‌هاست که به‌صورت حماسی بیان می‌شود.

تواضع در اسلام امری پسندیده است، اما نه در زمان جنگ، سیره امام علی و اهل بیت(ع) نشان می‌دهد در مواقع جنگ نباید تواضع کرد. نمونه‌هایی از این معرفی و رجزخوانی را در خطبه امام سجاد(ع) در مجلس ابن زیاد در شام و یا خطبه حضرت زینب(س) که بسیار غرا و باشهامت و مبنی بر واقعیت بیان شده است را مشاهده می‌کنیم.

در شیوه اخلاق سیاسی ماکیاولیستی مشاهده می‌کنیم اخلاق حکومتی منهای اخلاق هنجاری جامعه است، اخلاق ماکیاولیستی می‌گوید جامعه می‌تواند دروغ بگوید، اما در صحبت‌ها و رجزهای حضرت امیر(ع) به هیچ وجه خدعه و نیرنگی نبوده است. رجز مشروع مبنی بر واقعیت‌هاست با نوع بیان حماسی و با شور و از زبان هنر استفاده می‌شود. رجزخوانی غیر مشروع مبتنی بر دروغ و نیرنگ است که جبهه باطل از آن استفاده می‌کند و اصلاً از نظر اسلام مجاز نیست.

روحیه جبهه خودی با ابزار رجزخوانی می‌تواند تقویت شود نباید ترس و وحشت ایجاد شود که دچار انفعال شویم پشتیبانی‌ها و حمایت‌های مردمی از دست برود، بلکه باید از این ابزار جنگی و حماسی در بین مردم استفاده کرد تا دشمن بترسد و بداند ما ابزارهایی داریم که او بی‌خبر است.

گفت‌وگو از اکرم یوسفی پارسا