یلدا؛ فرصت همدلی و اتحاد در فرهنگ ایرانی

شب یلدا یکی از مهم‌ترین شب‌های ایران باستان است که از دیرباز تا به امروز مورد توجه و اهمیت ایرانیان واقع شده است، جشن‌ها و شب‌نشینی‌هایی که در این شب توسط مردم در اقصی‌نقاط کشور برگزار می‌شود یک سنت دیرینه محسوب می‌شود که تا امروز نیز نه تنها از ارزش آن چیزی کم نشده است، بلکه جایگاه بسیار ویژه‌ای در نزد ایرانیان پیدا کرده است. خبرنگار ایکنا از همدان به‌منظور بررسی جایگاه این شب در بین ایرانیان و چرایی تفأل زدن به دیوان‌های مختلف با مهدی شریفیان، عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی‌ سینا همدان گفت‌وگویی کرده است که مشروح آن را در زیر می‌خوانیم:

ایکنا _ پیشینه شب یلدا در بین ایرانیان به چه زمانی برمی‌گردد؟

یلدا یک واژه آریایی و سنتی است که ایرانیان پیش از اسلام آن را اجرا می‌کردند و این شب را به‌عنوان زایش خورشید می‌دانستند. دین قدیم ایرانیان مهرپرستی بود و جایگاه این دین نیز به‌گونه‌ای بود که برخی از اندیشمندان اروپایی معتقد هستند اگر مسیحیت به اروپا نرسیده بود آیین مهرپرستی همه اروپا را فرامی‌گرفت. شب یلدا نیز دارای مفاهیم آشتی نور، سلامتی، امنیت بود که ایرانیان این شب و این مفاهیم را زاییده مهر می‌دانستند و معتقد بودند مهر موجب خلقت‌های ماندگار خواهد شد.

ایرانیان باستان این شب را به حدی عزیز می‌شماردند که از برخی وسایل و منابع دینی کمک می‌گرفتند و به این طریق به آینده خود تفأل می‌زدند. قبل از اسلام، مردم ایران برای ورود به زمستان جشن ویژه‌ای به‌عنوان جشن آذر داشتند. این جشن در برابر جشن آبریزان است که اوایل تابستان ایرانیان آن را اجرا می‌کردند.

پس از ورود اسلام نیز در دیوان ناصرخسرو یلدا را در برابر شب قدر می‌دانستند و از شب یلدا به‌عنوان شب میلاد مسیح یاد می‌کنند؛ پیش از ناصرخسرو نیز ابوریحان بیرونی در کتب خود شب میلاد حضرت مسیح(ع) را شب یلدا می‌داند.

ایکنا _ تاریخچه تفأل زدن به حافظ از چه زمانی در بین ایرانی‌ها باب شد و چرا این شخصیت برای تفأل در شب یلدا استفاده می‌شود؟

در ایران، در دوره اسلامی در شب یلدا با قرآن کریم به آینده تفأل می‌زدند، اما کم کم با آمدن دیوان حافظ، این کتاب نیز در کنار قرآن قرار گرفت و علت انتخاب آن توسط ایرانی‌ها این بود که حافظ شیرازی، حافظ کل قرآن بود و بسیاری از ایرانیان معتقد بوده و هستند که غزلیات حافظ به او الهام شده است. از طرفی دیوان حافظ نیز به جهت اینکه دو پهلو و چندبعدی است مورد توجه ایرانیان قرار گرفت. ایرانی‌ها حافظ را عارفی مزین به اخلاق قرآنی می‌دانند از همین جهت از روح و غزل‌های او استمداد می‌طلبند و تمایل دارند شب یلدا را با غزلیات ایشان همراه شوند.

هیچ یک از متفکران و عالمان دینی درباره تفأل زدن به حافظ در شب یلدا اعتراضی ندارند و آن را نفی نکرده‌اند که این نشان‌دهنده جایگاه والای ایشان در معارف دینی است. از طرفی در فرهنگ ایرانی پیش‌بینی‌های حافظ را جایز دانسته‌اند.

ایکنا _ از دیدگاه شما چرا از گذشته تاکنون شب چله جایگاهی خاص در بین ایرانی‌ها پیدا کرده است؟

ایرانیان از گذشته قومی بودند که اتحاد آن‌ها مثال‌زدنی است و شادی را آفریده‌ اهورا مزدا می‌دانستند و معتقد بودند که باید شاد باشیم تا بتوانیم مشکلات را حل کنیم، به‌طور نمونه جشن مهرگان، نوروز، جشن آذر و جشن آبریزان را اجرا می‌کردند که پس از ورود اسلام به این جشن‌ها روح اسلامی داده‌اند و این جشن‌ها را با فرهنگ ایرانی اسلامی پیوند داده‌اند.

از جمله اهداف برگزاری این جشن دورهمی و صله رحم بوده تا به این طریق از احوال یکدیگر باخبر شوند و بهانه و فرصتی شود تا اینکه مشکلات و گرفتاری‌های یکدیگر را برطرف کنند. مشورت هم در اسلام و البته پیشینه ایرانیان جایگاه خاصی داشته که شب یلدا این فرصت را هم فراهم می‌کند. از طرفی با ورود دیوان‌های مختلف و همچنین تفأل زدن به قرآن این شب یک ماهیت فرهنگی به خود گرفته است. اما فراتر از آنچه که گفته شد، شب یلدا بهانه و فرصتی برای فراموش کردن غم‌ها، اتحاد و همدلی و در پی آن حفظ انسجام ملی است.