اهمیت پرهیز از ظن و گمان در قرآن

به گزارش ایکنا از همدان، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین ثروتی، مدرس تفسیر قرآن کریم در تفسیر آیات 20 تا 29 سوره فصلت که در صفحه مجازی وی در پیام‌رسان ایتا منتشر شده است، اظهار کرد: در آیه 21 این سوره آمده است: «وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنَا ۖ قَالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُوَ خَلَقَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» در دو آیه قبل در مورد عذاب کافران صحبت شد، در این آیه دشمنان خدا به پوست خود می‌گویند برای چه علیه و ضد ما شهادت دادید، اعضا و پوست‌ بدن انسان می‌گوید خدا ما را به سخن آورد. خدایی که هر چیزی را به سخن درآورد ما را هم به سخن درآورد، یعنی دست خودشان نبود و به اذن خدا بود که هر چی می‌دانند را بگویند، در ادامه آیه نیز می‌گوید او در دفعه اول که پا به عرصه وجود گذاشتید شما را به‌وجود آورد و به‌سوی او هم بازگشت داده می‌شوید. 

«وَمَا كُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ يَشْهَدَ عَلَيْكُمْ سَمْعُكُمْ وَلَا أَبْصَارُكُمْ وَلَا جُلُودُكُمْ وَلَٰكِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَا يَعْلَمُ كَثِيرًا مِمَّا تَعْمَلُونَ» (فصلت/ آیه 22)؛ «تَسْتَتِرُونَ» از مصدر استتار به معنای پوشاندن می‌آید، «وَمَا كُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ» یعنی نمی‌پوشاندید یا مخفی نمی‌کردید. در این آیه می‌گوید شما به خاطر این شهادت دادن‌ها دست از گناه بر نمی‌داشتید پس دلیل اینکه گناه می‌کردید و از گناه خود را کنار نمی‌کشیدید به خاطر این بود که گمان کردید خدا بسیاری از آنچه را که انجام می‌دهید را نمی‌داند.

یکی از مسائلی که در قرآن کریم برای دوری انسان از بدی‌ها به آن تأکید زیادی شده توجه دادن انسان به این است که خداوند نسبت به همه امور علم دارد. در این آیه نیز می‌گوید شما به خاطر این توجه نداشتن به علم خدا بسیاری از گناهان را مرتکب می‌شدید.

بیشتر بخوانید:

• ایمان و تقوا شرط نجات انسان است
• توصیه قرآن برای پذیرش کلام افراد
• شعور و درک مخصوص تمام عالم است نه فقط انسان
• تفاوت پیامبر و سایر انسان‌ها براساس آیه ۵ سوره فصلت
• چه کسانی حرف‌شنوی از حقیقت ندارند

در آیه 23 این سوره می‌خوانیم: «وَذَٰلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذِي ظَنَنْتُمْ بِرَبِّكُمْ أَرْدَاكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ» این گمان شما که نسبت به پروردگارتان بردید شما را نابود کرد و جزء ضررکنندگان شدید. از کلماتی که در این آیه تکرار شده «ظن» است که در اسلام عملی منفی است.

گمان؛ یعنی گفتن صحبت‌های بی‌اساس

متأسفانه با توجه به اینکه تربیت ما قرآنی نیست، در جامعه و زندگی گرفتار این موضوع هستیم. اغلب براساس چیزی که شنیده‌ایم به راحتی اظهار نظر می‌کنیم و گمان می‌بریم، وقتی دیگران در مورد یک مسئله‌ زیاد صحبت می‌کنند ما نیز به راحتی اظهار نظر می‌کنیم این زیاد دیدن و شنیدن دلیل دینی ندارد بلکه باید از منابع دینی استفاده کرد و دلیل آورد.

این مسئله آن‌قدر اهمیت دارد که خداوند در آیه 116 سوره انعام می‌فرماید: «وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ۚ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ» اگر از اکثریت آدم‌هایی که در زمین زندگی می‌کنند پیروی کنی و تحت تأثیر آنها قرار بگیری آنها تو را از راه خدا گمراه می‌کنند و سپس در مورد این مشکل که موجب گمراهی می‌شود بیان می‌کند که اینها چیزی نیست جز گمان. گمان یعنی گفتن صحبت‌های بی‌اساس.

در آیه 24 سوره فصلت می‌فرماید: «فَإِنْ يَصْبِرُوا فَالنَّارُ مَثْوًى لَهُمْ ۖ وَإِنْ يَسْتَعْتِبُوا فَمَا هُمْ مِنَ الْمُعْتَبِينَ» پس اگر هم صبر کنند آتش جایگاه آنان است یعنی چه صبر کنند چه صبر نکنند جهنم جای آنهاست. عتاب در عربی یعنی سرزنش، اعتاب متضاد این کلمه و به معنای راضی کردن است، استعتاب یعنی طلب رضایت، در این آیه می‌فرماید «إِنْ يَسْتَعْتِبُوا» اگر این افراد دنبال رضایت هم باشند فایده‌ای ندارد.

همچنین در این‌باره در آیه 16 سوره طور می‌فرماید: «اصْلَوْهَا فَاصْبِرُوا أَوْ لَا تَصْبِرُوا سَوَاءٌ عَلَيْكُمْ ۖ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛ در آن در آیید و بسوزید؛ پس صبر کنید یا نکنید برای شما یکسان است. فقط اعمالی را که همواره انجام می‌دادید، جزا داده می‌شوید.» در هر صورت یعنی آنچه به شما داده می‌شود نتیجه اعمال است که صبر بکنید و یا نکنید، یا راضی باشید یا نباشید. عذرخواهی آنها سودی ندارد.

خداوند در آیه 25 فصلت می‌فرماید: «وَقَيَّضْنَا لَهُمْ قُرَنَاءَ فَزَيَّنُوا لَهُمْ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَحَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ ۖ إِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِرِينَ؛ به‌خاطر کفر و طغیانشان برای آنان همنشینانی مفسد و تبهکار گماشتیم که لذایذ مادی و شهوانی حال و آینده را در نظرشان زیبا و دلربا جلوه دادند، و فرمان عذاب بر آنان در زمره گروه‌هایی از جن و انس که پیش از آنان گذشتند، محقق و ثابت شد، آنان بی‌تردید زیانکارند.»

دوستی‌ها و همنشینی‌ها از دیدگاه قرآن 

«وَقَيَّضْنَا» از مصدر تقریض به معنای مسلط کردن و گرداندن، قیضنا یعنی گماردیم، از این ریشه در قرآن دو بار بیشتر فعل به‌کار نرفته است. کلمه «قُرَنَاءَ» نیز در قرآن یک بار به‌کار برده شده است، به معنای همراه و نزدیکان است. در آیه می‌فرماید برای آنها همراهانی قرار دادیم که زندگی آنها را زیبا جلوه می‌دهند و بر آنها همان عذابی که بر امت‌های دیگر محقق شد، نیز محقق می‌شود، قطعاً اینها خسارت‌دیدگان هستند. یعنی این همراهان آنقدر روی ذهن این افراد کار می‌کنند که به آنها ثابت کنند کار گناه‌شان درست است. اینکه انسان کار زشت خود را بد ببیند امیدی است که از آن برگردد، اما اگر آن را بد نداند امیدی به بازگشتش نیست.

در آیه 26 سوره فصلت خداوند می‌فرماید: «وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَٰذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ» کافران گفتند به این قرآن گوش ندهید و لغو راه بیندازید و جار و جنجال کنید، کاری کنید حرف قرآن مشخص نشود، یعنی برنامه کفار این است که صدای قرآن به کسی نرسد و در آن جار و جنجال ایجاد کنند.

طبق این آیه کفار خود نیز اذعان کردند که محتوای این کتاب آن‌قدر شفاف و دقیق است که اگر به گوش برسد احتمال و یا حتی یقین به شکست آنان وجود دارد. از این آیه برای ما برداشتی به دست می‌آید که ما به‌عنوان دشمن کفار تکلیف مشخصی داریم اینکه کاری کنیم قرآن آن‌طور که هست به گوش بقیه برسد.

در آیه 27 این سوره آمده است: «َفلَنُذِيقَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا عَذَابًا شَدِيدًا وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ به یقین کافران را عذابی سخت می‌چشانیم، و بی‌تردید آنان را با بدترین اعمالی که همواره مرتکب می‌شدند، کیفر می‌دهیم.» در این آیه خداوند می‌فرماید ما بدتر از عمل آنها به آنان عذاب می‌دهیم. (مثل جزای غیبت که گویی خوردن گوشت مردار بدن برادر مسلمان است.)

تفاوت جحد و کفر

خداوند در آیه 28 این سوره می‌فرماید: «ذَٰلِكَ جَزَاءُ أَعْدَاءِ اللَّهِ النَّارُ ۖ لَهُمْ فِيهَا دَارُ الْخُلْدِ ۖ جَزَاءً بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَجْحَدُونَ» این عذابی که به کافران می‌دهیم جزا و سزای دشمنان خداست و آن آتش است، که در آن جاودان هستند. 

«کانوا یجحدون» جحد بر خلاف کفر است یعنی فرد نسبت به چیزی علم دارد، اما با این وجود آن را رد می‌کند. یعنی می‌داند درست است اما آن را رد کند. اما در مورد مسئله کفر این‌طور نیست فرد در کل موضوع را نمی‌پذیرد. براساس این آیات ما باید تلاش کنیم ایمان خود را تقویت کنیم در غیر این صورت در این آتش که سرای جاودانه‌ای است همیشه در آن می‌سوزیم. دارالخلد سرای جاودانه است.

«وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا رَبَّنَا أَرِنَا اللَّذَيْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِيَكُونَا مِنَ الْأَسْفَلِينَ»(فصلت/ آیه 29) این افراد در روز قیامت به خداوند می‌گویند آن دو گروهی (از جن و انس) که ما را گمراه کردند به ما نشان بده تا آن دو را در زیر پاهایمان له کنیم. این آیه نشان می‌دهد کسانی که در دنیا همراه، همنشین و رفقای ما بودند و به نوعی روی سر ما جا داشتند در قیامت به له کردن آنها زیر پا می‌رسیم.

بهترین دوستی از منظر قرآن

در مورد این دوستان در دنیا نیز خداوند در آیه 67 زخرف می‌فرماید: «الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ» «اخلا» جمع خلیل و به معنای دوست است. در روز قیامت همه رفقا و دوستان، دشمنان هم می‌شوند مگر آدم‌هایی که در روابط خود، گناه خط قرمز بوده است، در قرآن کریم به این مسئله تأکید شده و جوان و پیر و ... ندارد.

همان‌طور که در لحظه آخر عمر هم ممکن است انسان بلغزد و دینش را از دست بدهد، پس باید مراقب دور و اطرافیان خود باشیم. در آیه 66 و 67 سوره احزاب نیز آمده است: «يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا؛ روزی که صورت‌های اینها در آتش زيرورو مى‌شود می‌گویند ای کاش ما حرف خدا و رسولش را گوش می‌دادیم» و در آیه بعدی می‌فرماید: «وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا؛ این بزرگان ما را از راه راست گمراه کردند خدایا این افراد را دو برار عذاب بده.»

براساس آیات قرآن کریم اینکه کسی دیگری را از دین خدا منحرف کند مورد لعن خداوند و موجب حسرت فرد در روز قیامت است که می‌گوید «يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا؛ ای کاش فلانی را به‌عنوان دوست انتخاب نمی‌کردم(فرقان/ آیه 28) او مرا از یاد خدا گمراه کرد. بنابراین انسان باید مراقب باشد با هر کسی دمخور نشود، چراکه در کنار افراد با تقوا قرار گرفتن ایمان انسان را تقویت می‌کند.