یقین، سکوت و حلم؛ سه جلوه از بلوغ روح در نگاه امام علی(ع)

رهبر معظم انقلاب در دیدار نوروزی با اقشار مختلف مردم فرمودند «امسال فعالان فرهنگی به مطالعه و آموزش نهج‌البلاغه توجه ویژه‌ای داشته باشند.» از این‌رو، ایکنای همدان درصدد است به‌صورت هفتگی شرح و تفسیر برخی از حکمت‌ها، نامه‌ها و خطبه‌ها را دنبال کند؛ محمدرضا فریدونی، مدیر کانون دعاپژوهی صادقین و عضو هيئت علمی گروه الهیات دانشگاه بوعلی سینا همدان در ادامه شرح و تفسیر حکمت‌های نهج‌البلاغه در این نوشتار به تفسیر حکمت 41 تا 50 این کتاب پرداخته است که با هم می‌خوانیم:

امام علی(ع) در حکمت 46 می‌فرماید: «سَيِّئَةٌ تَسُوءُكَ، خَيْرٌ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ حَسَنَةٍ تُعْجِبُكَ» گناهى كه تو را پشیمان کند، در نزد خدا بهتر است از كار نيكى كه تو را به خودپسندی وادارد. سیئه و گناه مغبوض خداوند است و کسی که گناه کند از پرده عصمت بیرون می‌آید، هرچه بدی است محور گناه می‌چرخد، هرچه حسنه و خیر است محور کار خوب می‌شود.

در اینکه گناه بد است و کار خیر، خوب است شکی نیست، در این حکمت صحبت در مورد خود «سیئه» و «کار خیر» نیست، بلکه منظور اثرات کار خوب و بدی است که روی فرد می‌گذارد، کسی که گناهی انجام داد، اگر اثر آن سیئه موجب پشیمانی و عذاب وجدان او شود بهتر از کار خوبی است که فرد به آن مغرور شود. شکستگی که گناهکار دچار آن شود بهتر از ابهت و غروری است که فرد به‌خاطر کار خیری که انجام داده است.

تواضع از سر قدرت و نه از روی زبانی در تمام عالم خریدار دارد؛ محبت انسان را در دل‌های دیگران می‌اندازد، تواضع نرمشی است که بر روح انسان می‌نشیند.

بیشتر بخوانید:

• یاد معاد و قناعت؛ ضامن رفتار پاک و آرامش در زندگی
• صفات خوب ریزش کمالات حق است
• ایمان انتها ندارد
• هویت انسان به ميزان نسبت او با خدا است
• انسان در دفاع از حق کنشگر باشد
• جامعه را عفو و گذشت برپا نگه می‌دارد نه انتقام
• انفاق حب دنیا را در وجود انسان کم می‌کند
• راز دوست‌یابی از منظر امیرالمؤمنین(ع)
• آنچه انسان را خوار و ذلیل می‌کند

در حکمت 47 نیز حضرت می‌فرماید: «قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ هِمَّتِهِ، وَ صِدْقُهُ عَلَى قَدْرِ مُرُوءَتِهِ، وَ شَجَاعَتُهُ عَلَى قَدْرِ أَنَفَتِهِ، وَ عِفَّتُهُ عَلَى قَدْرِ غَيْرَتِهِ» و درود خدا بر او، فرمود: ارزش مرد به اندازه همت اوست، و راستگويى او به ميزان جوانمردى‌اش و شجاعت او به قدر ننگى است كه احساس مى‌كند، و پاكدامنى او به اندازه غيرت اوست.

در این حکمت «رجل» به معنای مرد نیست بلکه منظور آدمی است، «مُرُوءَتِهِ» نیز به معنای جوانمردی و صدق در این حکمت به معانی راستی نیست بلکه به معنای حسن سلوک است. حسن سلوک به معنای مدارا کردن با مردم از سر عاقل بودن است نه ترس. کسی که در برخورد با مردم محبت نداشته باشد روانش آسیب می‌بیند؛ از این‌روست که امام صادق(ع) دعا می‌فرماید: «خدایا مرا در نظر مردم بزرگ کن» البته حضرت این دعا را در راستای رضای خدا می‌فرماید.

در این حکمت حضرت ارزش‌های اخلاقی را تعیین می‌کنند که این ارزش‌ها زن و مرد هم ندارد، این ارزش را هدف انسان تعیین می‌کند، هر چقدر انسان هدف بهتر و والاتری برای خود انتخاب کند ارزش او بالاتر است.

کسانی که همت خود را قرار داده‌اند که فقط به‌سوی خداوند حرکت کنند، در نحوه حرکت آن‌ها اثر دارد. در کتب اخلاقی آنچه در مقابل همت بلند قرار دارد، دون همتی و پستی است، چنین افرادی همیشه مضطرب و لرزان هستند و از حوادث می‌ترسند. آدمی که ضعف نفس دارد مراتب بلند توحید را نمی‌تواند طی کند.

جوانمردی در این حکمت منظور صفات خوب در وجود آدمی است. چند علامت برای شجاعت وجود دارد، از جمله دفاع در جنگ، تحمل مسئولیت، مواجهه با مشکلات، اعتراف به خطای خود و... .

عفت به نگه داشتن شکم و شهوت می‌گویند؛ در این حکمت منظور از پاکدامنی و غیرت به این معناست که اجازه ندهیم کسی در حریم شخصی ما وارد شود. از منظر امام علی(ع) انسان به مقداری که غیرت دارد پاکدامن است.

در حکمت 48 نهج‌البلاغه امام علی(ع) می‌فرماید: «والظَّفَرُ بِالْحَزْمِ، وَ الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْيِ، وَ الرَّأْيُ بِتَحْصِينِ الْأَسْرَارِ» و درود خدا بر او، فرمود: پيروزى در دورانديشى، و دورانديشى در به‌كارگيرى صحيح انديشه، و انديشه صحيح به رازدارى است.

«ظفر» به معنای پیروزی و سعادت است؛ «رأی» به معنای اندیشه و منظور برنامه‌ریزی است، سعادت به معنای برنامه‌ریزی در زندگی است، «حَزم» به معنای دوراندیش، برنامه‌ریزی نیز به درست اندیشیدن است. اگر می‌خواهیم درست اندیشه کنیم باید رازدار باشیم، یعنی تا کاری نتیجه نداده دیگران را باخبر نکنیم. «تحصین» به معنای استحکام کارهاست. یعنی تا کاری به سرانجام نرسیده آن را به دیگران نگوییم.

در حکمت 49 نیز امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «احْذَرُوا صَوْلَةَ الْكَرِيمِ إِذَا جَاعَ، وَ اللَّئِيمِ إِذَا شَبِعَ» از يورش بزرگوار به هنگام گرسنگى، و از تهاجم انسان پست به هنگام سيرى، بپرهيز.

«کریم» کسی است که با سخاوت و دارای طبع بلند است، «لئیم» به معنای آدم پست و فرومایه است. این حکمت می‌فرماید از کسانی که طبع بلند دارند وقتی گرسنه می‌شوند از آن‌ها دوری کنید، وقتی به افرادی که طبع بلندی دارند وقتی به آ‌ن‌ها ظلم و ستم می‌شود آن طبع بلند موجب می‌شود همچون شیر غرش کنند. آدم فرومایه وقتی سیر است باید از او دوری کنیم چون نفاق دارد، پست فطرت است.

در حکمت 50 حضر امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: «قُلُوبُ الرِّجَالِ وَحْشِيَّةٌ، فَمَنْ تَأَلَّفَهَا أَقْبَلَتْ عَلَيْه» دل‌هاى مردم گريزان است، به كسى روى آورند كه خوشرويى كند. دل‌های انسان از دیگری فرار می‌کند مگر کسی که با عطوفت برخورد کند این موجب می‌شود قلوب به سمت شما جذب شوند.