سوره «حمد» خوف و رجا را در وجود انسان به نظم می‌رساند

به گزارش ایکنا از همدان، حجت‌الاسلام والسلمین حبیب‌الله شعبانی موثقی، نماینده ولی فقیه در استان و امام جمعه همدان، شب گذشته، در جلسه تفسیر قرآن کریم که در مسجد مهدیه همدان برگزار شد، در ادامه تفسیر سوره حمد اظهار کرد: یکی از مهم‌ترین مسائلی که انبیا برای آن مبعوث شدند، این است که مسئله ربوبیت خداوند را به بشر آموزش دهند.

وی با اشاره به صفت رحمان و رحیم بودن خداوند که در این سوره آمده است، افزود: این صفات دلیلی بر انحصار حمد برای خداوند است؛ پنج صفت الهی تاکنون در این سوره مطرح شد و مورد بررسی قرار گرفت از جمله الوهیت(الله)، ربوبیت(رب العالمین)، رحمانیت، رحیمیت و مالکیت پروردگار. در نگاه مشرکان، ربوبیت را از الله تفکیک‌شده می‌دانند؛ اینکه یک خدا ما را خلق کرده و خدای دیگر ربوبیت ما را در دست گرفته است، اما آیات سوره حمد وحدتی را در این زمینه بیان می‌کند و الله همان رب، رحمان، رحیم و مالک یوم‌الدین است.

امام جمعه همدان اظهار کرد: صفت مالک یا ملک یوم‌الدین در تفاسیر مختلف هم مالک معنا شده و هم مَلِک؛ علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌گوید مالک بهتر از ملک است، اما بعضی از مفسران هم می‌گویند چون روز مالک ندارد پس واژه ملک به‌عنوان پادشاه بهتر است. امام خمینی(ره) نیز مالک را عبارت درست‌تری می‌داند.

بیشتر بخوانید:

• دلیل خواندن سوره حمد در نماز چیست
• گناه به معنای انکار عملی ربوبیت تشریعی خداوند است
• مالک بودن خداوند همراه با دوستی و مبتنی بر مهرورزی است
• مالکیت خداوند در عالم حقیقی است
• اصلی‌ترین مشکل بشر فراموش کردن «رب» است

شعبانی موثقی تصریح کرد: این سؤال ایجاد می‌شود که اگر خداوند تنها مالک روز جزاست پس مالک این عالم کیست؟ طبق آیه 189 سوره آل عمران «وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْض» هر چه در دنیا هست مال خداست و مالک همه چیز اوست، اما ما وقتی در دنیا هستیم به دلیل وجود یک سری مالکیت‌های اعتباری دچار عُجب و توهم هستیم. در قیامت اینکه مالکیت تنها مختص خداوند است، نمایان می‌شود. آنچه ما گمان می‌کنیم مالک آن هستیم همه اعتبار است، اعتبار یعنی آنچه که در شب اول قبر و پس از مرگ نمی‌توانیم با خود ببریم، لذا در روز قیامت معلوم می‌شود تمام این مالکیت‌های ما اعتبارات و توهم بوده است.

وی با بیان اینکه مالکیت حقیقی از آن خداوند است، گفت: امروز روز دنیاست و مردم و بسیاری از ستمکاران می‌تازند، اما خداوند صاحب و مالک روز قیامت است؛ همچنین قیامت روز دینداران است، کسانی که دین نداشته باشند سرشان کلاه رفته است.

سوره حمد انسان را به نفی اغیار و وحدت می‌رساند

شعبانی اظهار کرد: در آیات ابتدایی سوره حمد از ظاهر به باطن حرکت می‌شود، اول ربوبیت مطرح می‌شود بعد مالک یوم‌الدین یعنی فهم انسان آرام آرام به نفی اغیار و وحدت می‌رسد، در مالک یوم‌الدین که باطن این عالم و بازگشت‌گاه بشر است به این می‌رسیم که غیر از خدا موجودی در عالم وجود ندارد، چراکه در روز قیامت مالک بودن خداوند را به‌درستی می‌فهمیم.

نماینده ولی فقیه در استان همدان با اشاره به اینکه در آیات اولیه سوره حمد سه صفت اول به انسان امید می‌دهد، توضیح داد: با این صفات رب‌العالمین، رحمان و رحیم، انسان انبساط روحی پیدا می‌کند که خداوند هوای او را دارد، اما مالکیت خداوند با این صفات متفاوت است، این صفت خوف از خداوند را می‌رساند، می‌گویند مالکیت خداوند با عزرائیل جلوه پیدا می‌کند از این روست که به این فرشته ملک‌الموت می‌گویند.

وی ادامه داد: چهار آیه ابتدایی سوره حمد انسان را بین خوف و رجا قرار می‌دهد که هم به خداوند امیدوار باشیم هم از او تقوا و پرهیز داشته باشیم، چراکه همان خدایی که رحمان و رحیم است، مالک روز جزا هم است و همان خدایی که بهشت دارد جهنم نیز دارد. انبیا به دنبال این بودند که هم خوف و هم رجا را در وجود انسان‌ها ایجاد کنند؛ باید این نکته را متذکر شد که رحمانیت خدا دلیل بر این نیست که اعمال عبادی از جمله نماز و روزه را انجام ندهیم. اعمال عبادی و رعایت حلال و حرام موضوعی نیست که مراجع و روحانیت ایجاد کرده باشند بلکه دستور خداوند است که هم در قرآن کریم و هم روایات آمده است.

برای کودکانمان خدای فانتزی معرفی نکنیم

امام جمعه همدان با بیان اینکه مالکیتی که در پایان صفات الهی در این سوره مطرح می‌شود می‌خواهد خوف و رجای انسان را تنظیم کند، گفت: البته براساس فرازی از دعای جوشن کبیر «یَا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَهُ» تمام صفات خداوند تحت پوشش رحمت خداوند است.

شعبانی با تأکید بر اینکه تنها سوره‌ای که یاد گرفتن آن واجب شرعی است، سوره حمد است، گفت: قرآن خواندن مستحب است، اما بلد بودن سوره حمد واجب است، یعنی هم نماز خواندن و هم سوره حمد واجب است. والدین سوره حمد را به فرزندان خود یاد دهند، چراکه واجب فقهی است. سوره حمد هم توحید دارد و هم معاد.

نماینده ولی فقیه در استان همدان اظهار کرد: صرف اعتقاد به خداوند کافی نیست، اینکه برای فرزندان خود یک خدای فانتزی معرفی کنیم که چون خدا خیلی مهربان است ما را به جهنم نمی‌برد و در هر صورت و با هر عملی خدا ما را می‌بخشد و می‌آمرزد اشتباه است؛ ترویج این دیدگاه موجب می‌‌شود که خدا در زندگی این افراد نفشی ندارد و فرد به‌دنبال دزدی بی‌عفتی، احتکار و گران‌فروشی می‌رود و به زعم خود خداوند را قبول دارد.

اعتقاد به معاد؛ نکته تأثیرگذار در تربیت بشر 

وی با تأکید بر اینکه اعتقاد به خدا باید مقابل اشتباهات مرا بگیرد، گفت: اگر در غیر این صورت باشد، آن که به او اعتقاد داریم خدا نیست بلکه ساخته ذهن است. اعتقاد به معاد ما را باتقواتر می‌کند تا اعتقاد به خدا، چراکه تنها اعتقاد به خدا با توجه به اینکه او را رحمان می‌دانیم از انجام برخی از اعمال ما را دور نگه می‌دارد، یکی از نکات تأثیرگذار در تربیت بشر اعتقاد به معاد است، الفبای سیر و سلوک آیت‌الله آخوند همدانی (ملاحسینقلی همدانی) فکر کردن به مرگ بود.

امام جمعه همدان بیان کرد: «در حدیث قدسی داریم من سوره حمد را بین خودم و بندگان تقسیم کردم بخشی از آن مربوط به من و بخش دیگر مربوط به بندگان است» از آیه چهارم به بعد که هر چه بود صحبت از خداست و همه حمد‌ها مربوط به خداوند است، سوره به ما می‌رسد و من و شما که غایب محض بودیم، ما هم دیده می‌شویم.

«ایاک نعبد و ایاک نستعین» نتیجه الحمدلله است

وی افزود: تا به اینجای سوره خداوند می‌خواهد خود را با صفاتی که دارد به بندگان معرفی کند. در زبان عربی وقتی مفعول مقدم می‌شود معنای حصر می‌دهد وقتی «ایاک» جلوتر از فعل «نعبد» آمده است به معنای حصر است، آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» یعنی رسیدن به اینکه در عالم جز خدا نیست این آیه نتیجه الحمدلله است. وقتی می‌گوییم همه حمدها به خدا می‌رسد پس غیر از او کسی در عالم نیست. لذا، هم عبودیت و هم عبادت مختص خداوند است و هم کمک گرفتن باید از او باشد.

شعبانی با بیان اینکه در این آیه خداوند را به‌صورت ضمیر مخاطب «فقط تو را» به کار می‌بریم، این سؤال را مطرح کرد که چرا نمی‌گوییم فقط او را عبادت می‌کنیم؟ توضیح داد: همان‌طور که در سوره توحید می‌گوییم «قل هو الله احد» بگو خداوند یکی است، گویا در این آیه در محضر خداوند حاضر هستیم، کسی که در محضر خداست و پنج صفت را درک کرده این بنده دیگر غایب و غریبه نیست بلکه حضور پیدا کرده، انسانی که اسمای الهی الوهیت، ربوبیت، رحمانیت و رحیمیت و مالکیت خداوند را درک کرد به حضور رسیده است. از این‌رو سفارش شده که هنگام نماز به‌گونه‌ای باشید که گویی در محضر خدا ایستاده و خدا ما را می‌بیند.

دعا کردن؛ یکی از بهترین مصادیق عبد بودن

شعبانی با اشاره به اینکه عبارت «ایاک نعبد» به چند مسئله اشاره می‌کند، اظهار کرد: اول اینکه کسی که این آیه را می‌خواند و بیان می‌کند یعنی اهل استکبار و خودبزرگ‌بین نیست، دیگر اینکه کاملا خالصانه عبادت می‌کند و سوم اینکه می‌خواهد اعلام کند با هدف خلقت همراه هستم و طاغی نیستم. این سه معنا در ایاک نعبد وجود دارد. وقتی بنده خود را عبد می‌داند یعنی خداوند را مالک خود می‌داند و خود را مملوک خداوند.

نماینده ولی فقیه در همدان با اشاره به اینکه قرآن کریم عبادت را در مقابل استکبار قرار داده است، یادآور شد: انسان‌ها دو دسته هستند یا اهل عبادت یا مستکبر، در قرآن کریم می‌فرماید «ادعونی استجب لکم» یکی از بهترین مصادیق عبد بودن و عبادت دعا کردن است، لذا قرآن کریم ما را به دعا کردن که عبادت است دعوت می‌کند چه از نظر ما مستجاب بشود چه نشود که البته دعای غیر مستجاب نداریم. خداوند دعا و تضرع بنده را دوست دارد.